Бір палаталы парламентке көшу өңірлік сепаратизмнің алдын алады – саясаттанушы

Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің дәстүрлі Жолдауын жариялап, ел дамуының негізгі бағыттарын айқындады. Мемлекет басшысы саяси жүйені жетілдіру, цифрлық технологияларды енгізу, энергетика мен су инфрақұрылымын жаңғырту, сондай-ақ халықаралық ұйымдарды реформалау мәселелеріне баса назар аударды.

Осыған байланысты Ресейдегі Мемлекеттік даму институтының директоры, саясаттанушы Дмитрий Солонников өз пікірін білдіріп, Жолдауда көтерілген бастамалардың маңызына тоқталды.

– Өз Жолдауында президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан жасанды интеллект пен цифрлық өзгерістер дәуіріне қадам басқанын атап өтті. Бұл қадамдардың ел мен өңір болашағы үшін маңызы қандай деп ойлайсыз?

– Цифрлық технологиялар мен жасанды интеллект сөзсіз, әлемдік экономиканың және технологиялық дамудың басты қозғаушы күші. Олардан жаңа серпілістер, жаңа мүмкіндіктер күтіледі: басқару үдерістерін оңтайландыру, шешім қабылдауды жеңілдету, жаңа мамандықтардың пайда болуы, еңбек нарығында қайта бөліністер, өнімнің өзіндік құнын төмендету, құзыреттерді дамыту және тағы басқа.

Бір жағынан, бүкіл әлемде бұл салаға орасан зор инвестициялар құйылып жатыр. Екінші жағынан түпнұсқа, эксклюзивті өнімдер жасауға мүмкіндік береді. Осы бағытта өз орнын тауып, лайықты ұсынылған мемлекеттер болашақ экономикасында үлкен бәсекелік артықшылыққа ие болады.

Алайда екінші қыры да бар: көптеген экономистер цифрлық технологиялар мен жасанды интеллект саласында негізсіз үміттерге сүйенген алып қаржылық "көпіршіктер" пайда болып жатқанын айтады. Алдағы жылдары олардың жарылуы мүмкін, бұл үлкен шығындарға әкеліп соғады. Сондықтан, бұл секторға барынша назар аудару аса маңызды.

Бұл саламен жүйелі түрде, ұйымдасқан түрде айналысу қажет, әрі міндетті түрде мемлекеттің қатысуымен мүмкіндіктер мен қауіптерді бағалап, әлемдік бәсекелестікке дайындалып, ұлттық экономиканың орнын табуға және ықтимал дағдарыстарға алдын ала әзірленуге тиіс. Осыған орай арнайы басқару құрылымдары қажет. Қасым-Жомарт Тоқаевтың айтқаны мүлде дұрыс, бұл мемлекеттің жауапкершілік аймағы. Жеке инвестициялар мен жеке бастамалар қоғамды толықтай қорғап, серпіліс әкеле алмайды. Тарихта барлық іргелі технологиялар тек мемлекет қолдауымен жасалды. Осы тұрғыда Тоқаевтың ұстанымы толығымен дұрыс.

– Президент заң шығару органының тиімді әрі ашық жұмысын қамтамасыз ету үшін бір палаталы парламентке көшуді ұсынды. Бұл қадам Қазақстанның саяси жүйесінің дамуына қалай әсер етеді деп ойлайсыз?

– Бір палаталы немесе қос палаталы парламент туралы әңгіме және заң шығару билігінің тиімділігі мен ашықтығын арттыру – екі бөлек мәселе. Заң шығарушы билік екі палаталы жүйеде де тиімді әрі ашық бола алады, оған әлемде көптеген мысалдар бар.

Сонымен қатар, парламенттің жұмысын азаматтарға түсінікті әрі ашық ету маңызды. Соңғы жылдары Қасым-Жомарт Тоқаев осыған ерекше көңіл бөліп, конституциялық өзгерістер енгізді. Ал бір палаталы парламент құру – бөлек процесс.

Қос палаталы парламенттің мәні мынада: бір палата бүкіл елдің мүддесін білдірсе, екіншісі өңірлердің пікірін білдіреді. Сайлау бір мандатты округтер арқылы да, партиялық тізім бойынша да өтуі мүмкін. Ал тек тізім бойынша сайлауға негізделген бір палаталы парламентке көшу бірыңғай саяси кеңістік құру және өңірлік сепаратизмнің алдын алу дегенді білдіреді.

Яғни, негізгі идея депутаттар бүкіл елдің мүддесін ойлауы тиіс, ал өз өңірінің бюджетіне ғана басымдық беруге тырыспауы керек. Бұл өңірлік сепаратизмнің парламенттік салаға өтіп кету қаупіне қарсы қадам. Бұнда белгілі бір логика бар. Сепаратизмге қарсы әртүрлі тәсілдер бар, мүмкін бір палаталы модель де өз тиімділігін көрсететін шығар.

Алайда конституциялық өзгерістер қабылданбас бұрын қоғамда кең ауқымды талқылау жүргізу маңызды. Сонда ғана шешім жалпыға ортақ ретінде қабылданады.

– Жолдауда энергетикалық және су инфрақұрылымын жаңғыртуға ерекше назар аударылды. Мұндай бастамалардың орнықты даму мен "жасыл өткел" тұрғысынан маңызы қандай?

– Энергетика саласы өте маңызды, әсіресе цифрлық технологиялардың дамуына байланысты. Жасанды интеллект, дата-орталықтар, суперкомпьютерлер орасан зор энергияны қажет етеді. Цифрлық технологияларды белсенді дамытқан кейбір елдерде электр энергиясының бағасы бірнеше есе өсіп, бұл Қазақстан үшін де үлкен проблемаға айналуы мүмкін.

Жаңа қуат көздері мен энергия көздері жасалмаса, электр құны халық үшін қолжетімсіз болып, қымбатшылыққа байланысты цифрландыруды "жерлеуі" мүмкін. Сондықтан экономиканы дамыту туралы айтқанда ең алдымен энергетика мәселесін шешу қажет.

"Жасыл күн тәртібі" өз үмітін көп жағдайда ақтамады: АҚШ пен Еуропада көптеген жобалар тоқтатылуда, ал электр энергиясы бағасының өсуі оның "көпіршік" екенін дәлелдеді. Осы тұрғыда Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынған атом электр станцияларын салу бағыты дұрыс әрі болашағы зор.

Су ресурстары да кем емес маңызды мәселе. Қазақстан үшін үлкен аумақтарды ескерсек, бұл өмірлік мәнге ие: су қоймаларын сақтау, суару жүйелерін дамыту, Орталық Азия елдерімен ортақ ресурстарды пайдалану мәселелері. Бұл мемлекеттің ерекше назарында болуы тиіс.

– Мемлекет басшысы ұлттық жобаларды жүзеге асыруда мемлекет пен бизнестің серіктестігіне баса назар аударды. Бұл тұрғыда Қазақстанның әлеуетін қалай бағалайсыз?

– Мемлекет пен бизнес серіктестігі сөзсіз бүкіл посткеңестік кеңістікте дамудың негізгі драйвері ретінде қарастырылады. Бұл туралы Ресейде де, Беларусьта да, Орталық Азияда да, Оңтүстік Кавказда да жиі айтылады. 

Бір жағынан, мемлекет стратегиялық даму бағыттарын айқындайды. Екінші жағынан жеке кәсіпкерлікке дамуға мүмкіндік беру маңызды. Мұнда кооперация, ашық заңдық және экономикалық ережелер жүйесі қажет. Мұның бәрі бірлесіп құрылып, жұмыс істеуі тиіс.

Бұл бүгінгі күннің басты бағыты, ал Қазақстанда бұл салада айтарлықтай даму болатыны анық.

– Президент БҰҰ Бас Ассамблеясында ұйымды реформалау жөніндегі бастамаларымен шығатынын мәлімдеді. Қазақстан әділетті және теңгерімді әлемдік тәртіпті нығайтуда қандай рөл атқара алады деп ойлайсыз?

– БҰҰ-ны реформалау – бүгінде елдердің бәрі талқылап отырған тақырып. Мәселе оны кім қалай түсінетінінде.

Батыс елдері Қауіпсіздік кеңесін өз елдері есебінен кеңейтуді ұсынады, мысалы, Германия мен Жапонияны қосу. Алайда бұл Батыс өркениетінің үстемдігін күшейтеді, өйткені Жапония іс жүзінде АҚШ-тың бақылауында.

Альтернативті тәсілді БРИКС елдері мен жаһандық Оңтүстік қолдайды: Африка мен Латын Америкаға – Бразилияға, Үндістанға тұрақты өкілдік беру. Мәселен, үнді өркениеті шынымен де ұсынылуға тиіс.

Қазіргі таңда БҰҰ дағдарысты бастан кешуде: көптеген ірі шешімдер Қауіпсіздік Кеңесін айналып қабылдануда. Мысалы, АҚШ пен Израильдің Иранға қарсы әрекеттері БҰҰ тарапынан санкцияланбаған. Шын мәнінде "күштілердің құқығы" үстемдік құруда, ал ұйым дәрменсіз болып отыр.

Дегенмен, әзірге БҰҰ-ның баламасы жоқ. ШЫҰ, БРИКС сияқты жаңа халықаралық құрылымдар пайда болуда, бірақ олардың ешқайсысы БҰҰ-ның орнын баса алмайды. Сондықтан реформалау – қажеттілік.

Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның ұлттық ұстанымын да, Орталық Азия немесе ЕАЭО-ның ортақ көзқарасын да ұсына алады. Оның Бас Ассамблеядағы сөзін қатысушылар да, сарапшылар да жіті бақылайды. Әрине, бұл жағдайды бірден өзгертпейді, бірақ әр мәлімдеме маңызды. Бірақ әрбір осындай үндеу таразы басын бір жаққа қарай аударуы мүмкін ұсақ бөлшек іспетті. Сондықтан Қазақстанның ұстанымына барлығы мұқият назар аударады.