"Бөгде емес – бауыр": ұлттар арасындағы араздықтың емі қандай?

Бүгінгі жаһандану мен ақпараттық ықпал күшейген кезеңде ұлтаралық татулық мәселесі бұрынғыдан да өзекті бола түсті. Этностық әртүрлілік – бұл тек мәдени байлық емес, сонымен қатар әлеуметтік жауапкершілік. Мамандардың айтуынша, әртүрлі ұлт өкілдері бір қоғамда бейбіт әрі сенімді өмір сүруі үшін тек саяси ерік пен құқықтық негіз емес, ең алдымен, психологиялық мәдениет пен ішкі қабылдаудың жоғары деңгейі қажет.

Ұлтқа қатысты стереотиптер, тарихи жаралар, әділетсіздік сезімі, әлеуметтік желідегі арандатушылық – мұның бәрі қоғамдағы этносаралық қарым-қатынастың нәзік құрылымына қауіп төндіруі мүмкін. Ал бұл күрделі әлеуметтік құбылыстың тереңінде не жатыр? Адам неге "бөгдені" қауіп ретінде қабылдайды? Қақтығыстан кейін ұжымдық жараны қалай емдеуге болады? Жастарда толеранттылық қалай қалыптасады? Осы және басқа да маңызды сұрақтар төңірегінде біз психолог, психоәлеуметтік кеңесші Лаура Сүйіндіктен сұхбат алып, ұлтаралық татулықты сақтау жолдарын адам психикасы, эмоциялық қабылдау, ұжымдық сана тұрғысынан қарастырдық. 

– Ұлтаралық келісім ұғымы психологиялық тұрғыдан қалай түсіндіріледі? Адамдар арасында этностық айырмашылықтарға қарамастан өзара құрмет пен сенім қалай қалыптасады?

– Психологиялық тұрғыдан алғанда, ұлтаралық келісім – бұл әртүрлі этностық топтар арасындағы әлеуметтік когеренцияны, яғни өзара үйлесімді қарым-қатынас пен эмоционалды қабылдауды білдіретін күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс әлеуметтік сәйкестік теориясы, контакт гипотезасы және мәдениетаралық қабылдау модельдерімен тығыз байланысты. Әлеуметтік сәйкестік теориясы адамның өзін белгілі бір топпен сәйкестендіру арқылы қалыптасатын мінез-құлқын түсіндіреді. Бұл сәйкестік басқа этностық топтарды қабылдауға тікелей ықпал етеді. Егер адам өз тобын "біз", ал өзгелерді "олар" деп шектеп қабылдайтын болса, бұл ұлтаралық сенімді әлсіретіп, бөгде топты қауіпті, бәсекелес ретінде қабылдауға итермелейді. Зерттеулер көрсеткендей, адамдарда өз тобына артықшылық беріп, басқа топтарға бейсаналық теріс көзқарас қалыптастыру жиі кездеседі.

Контакт гипотезасына сәйкес, әртүрлі этнос өкілдері арасындағы тұрақты әрі тең қарым-қатынас сенім мен құрметті арттыра алады. Бірақ бұл үшін қатысушы топтар тең дәрежеде болуы, ортақ мақсатты бөлісуі және институционалдық қолдауға ие болуы қажет. Бұл шарттар орындалғанда, межэтностық қатынас дискриминацияны азайтып, симпатия мен түсіністік деңгейін арттырады. Этносаралық келісімнің тағы бір маңызды психологиялық тірегі – эмпатия. Адам өзінен өзгеше мәдени ортадан шыққан адамның эмоциясын түсініп, оны тұлға ретінде қабылдай алса, қашықтық қысқарады, сенім артады. Бұл қабілет, әсіресе, этностық қақтығыстар мен тарихи жаралар сақталған ортада аса қажет. Сонымен қатар, мәдениетаралық құзыреттілік – басқа мәдениеттермен өзара әрекеттесудің сауатты үлгісі ретінде – толерантты қоғам қалыптастыруда маңызды құрал. Ол өзге мәдениетті тек біліп қоймай, оны құрметтеп, бейімделе білуді үйретеді.

Адам мінез-құлқының көп бөлігі қоғамдағы нормаларға бейімделіп қалыптасатынын ескерсек, бұл процесте қоғамдық институттардың да рөлі ерекше. Мемлекет, білім беру мекемелері, медиа мен қоғамдық ұйымдар плюрализм мен құрмет мәдениетін дәріптейтін орта қалыптастырса, ұлтаралық келісім де тұрақты бола түседі. Ұлтаралық келісім – бұл эмоция, таным және әлеуметтік құрылымдардың өзара ықпалы арқылы қалыптасатын психоәлеуметтік жүйе. Этностық айырмашылықтарға қарамастан, құрмет пен сенім тек санада емес, күнделікті тәжірибеде, сапалы қарым-қатынаста және институционалдық қолдауда қалыптасады. Психологиялық зерттеулер бұл процестің табиғи емес, үйретілетін әрі дамытуға болатын қабілет екенін анық көрсетіп отыр.

– Этностық стереотиптер мен алдын ала пайымдаулар адамның қарым-қатынасына қалай әсер етеді? Оларды жеңудің қандай психологиялық жолдары бар?

– Этностық стереотиптер мен алдын ала пайымдаулар – бұл жеке адамның немесе әлеуметтік топтың басқа этнос өкілі туралы тұрақты, бірақ көбіне жалған немесе қарапайымдалған наным-сенімдері. Психологияда мұндай құбылыстар адамның когнитивті үнемдеуге ұмтылуы, яғни күрделі ақпаратты жеңілдетуге тырысуы және әлеуметтік үйрету нәтижесінде қалыптасатыны белгілі. Адамдар қоршаған ортаны жеңіл қабылдап, түсіну үшін белгілі бір үлгілерге, жалпылауға сүйенеді. Бірақ бұл үлгілер нақты өмірде шынайылықтан алшақ болуы мүмкін.

Этностық стереотиптер қарым-қатынас деңгейінде бірнеше бағытта кедергі келтіреді. Танымдық тұрғыдан адам өзіне ұқсас емес этнос өкілін "бөгде", "түсініксіз", кейде тіпті "қауіп" деп қабылдауы мүмкін. Бұл in-group/out-group деп аталатын әлеуметтік сәйкестік әсерінен туындайды. Эмоциялық деңгейде сенімсіздік, қорқыныш немесе ашық агрессия сезімі орын алуы ықтимал. Ал мінез-құлық деңгейінде мұндай стереотиптер дискриминация, әлеуметтік шеттету немесе тікелей шабуылға бейімділікке әкелуі мүмкін. Зерттеулер көрсеткендей, адамдардың көпшілігі саналы түрде этностық стереотиптермен келіспесе де, бейсаналық деңгейде олардың ықпалында болады. Бұл – стереотиптердің қаншалықты терең және күрделі психологиялық құбылыс екенін дәлелдейді.

Мұндай теріс ұстанымдарды жеңудің бірнеше психологиялық жолы бар. Ең танымал және тиімді тәсілдердің бірі – Гордон Оллпорт ұсынған контакт гипотезасы. Яғни, әртүрлі этностық топтар арасындағы сапалы, тең дәрежедегі, бірлескен мақсатқа негізделген қарым-қатынас кезінде стереотиптер әлсірейді. 500-ден астам зерттеуді қамтыған Pettigrew & Tropp метаанализі бұл тұжырымды толық растайды. Сонымен қатар, когнитивті қайта құрылымдау әдісі де маңызды. Адам өзінің ойлау жүйесіндегі жалпылауды, логикалық қателерді тануға және оны сын тұрғысынан қайта бағалауға үйренуі қажет. Бұл тәсіл когнитивті психотерапияда кеңінен қолданылады.

Оқи отырыңыз: Өзіңізде депрессия барын қалай білуге болады және одан дәрігерсіз емделу жолы қандай

Эмпатияны дамыту мен рөлдік ойындар – басқа этнос өкілінің орнына өзін қойып көру, оның сезімін, уәжін түсінуге тырысу – стереотиптік көзқарастарды әлсіретеді. Бұл тәсіл тек рационалды түсінуге емес, эмоционалдық байланысты күшейтуге бағытталған. Бұған қоса, мәдениетаралық құзыреттілік – яғни басқа мәдениеттерді тану, салыстыру, құрметтеу қабілеті – этносаралық қарым-қатынасты жақсартуға ықпал етеді. Мұндай дағдылар білім беру, медиа және қоғамдық коммуникация жүйесі арқылы қалыптасады.

Этностық стереотиптер мен алдын ала пайымдаулар – адам психикасына тән табиғи, бірақ өзгертуге болатын құбылыс. Оларды жеңу – тек жекелеген адамның міндеті емес, сонымен бірге бұл қоғамның ақпараттық, білім беру және мәдени саясатының ортақ жауапкершілігі. Этносаралық құрмет пен түсіністік саналы көзқарас пен тәжірибеге негізделген жағдайда ғана шынайы түрде қалыптасады.

– Қоғамда этностар арасындағы шиеленіс пайда болған жағдайда, топтық травма мен ұжымдық агрессия қалай туындайды және оны емдеудің жолы бар ма?

– Этностар арасындағы шиеленіс – бұл жекелеген адамдар арасындағы келіспеушіліктен әлдеқайда ауқымды, терең әрі көпқабатты әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Мұндай шиеленістер көбіне тарихи, мәдени, саяси және эмоциялық жадымен астасқан, тұтас этностық топтардың арасында жүретін ұжымдық қақтығыстарға айналады. Психологияда мұндай жағдайлар жеке тұлғалық деңгейден жоғары тұрған, топтық сана мен ұжымдық эмоцияларға негізделген процестер ретінде қарастырылады. Осы шиеленістердің нәтижесінде қоғамда топтық травма мен ұжымдық агрессия пайда болады.

Топтық немесе ұжымдық психологиялық травма – бұл белгілі бір этнос немесе әлеуметтік топ ұзақ уақыт бойы зорлық-зомбылыққа, жаппай қуғын-сүргінге, кемсітушілікке немесе тарихи әділетсіздікке ұшыраған жағдайда қалыптасатын терең жара. Бұл жара бір буынмен шектелмейді. Ол мәдени жад пен тарихи нарратив арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Осындай психологиялық жүктің мысалын армян геноцидінен кейінгі ұжымдық жадыдан, Холокостты бастан кешкен еврей халқының ұрпақтарының ұстанымдарынан немесе Руандадағы геноцидтен кейінгі ұлттың әлеуметтік құрылымынан байқауға болады. Кеңестік кезеңнен кейінгі Орталық Азия мен Кавказдағы этностық қақтығыстардан соң да көптеген қоғамдарда әділетсіздік, қорқыныш, кек, бейбітшілікке деген күмән сияқты сезімдер ұзақ уақыт сақталып отыр. Осындай травмалық ортада ұжымдық агрессия да бейсаналық түрде белсендіріледі. Қоғам белгілі бір этносты "қауіп көзі" ретінде қабылдай бастайды, ал қарапайым адамдардың бойындағы стереотиптер мен үрей тереңдей түседі. Мұндай жағдайда эмоциялық жұқтыру жүреді – яғни бір адамның қорқынышы немесе агрессиясы бүкіл топтың көңіл күйіне таралады. Сонымен қатар агрессия көбінесе "әділет үшін күрес" деген моральдық ақтау арқылы жүзеге асырылады. Бұл құбылысты Альберт Бандура "moral disengagement" деп атаған: адам өз әрекетін өз көзқарасына сай "дұрыс" етіп ақтап алады, сөйтіп зорлық әрекетіне психологиялық тосқауыл қойылмайды.

Алайда топтық травма мен ұжымдық агрессия – тұрақты күй емес, олардан сауығуға болады. Ол үшін бірнеше маңызды психологиялық және әлеуметтік қадам қажет. Біріншіден, әділдік пен мойындау – зардап шеккен топтың өткенін ашық тану, олардың жарасын мойындау, тарихи шындықпен бетпе-бет келу. Бұл процесс тек ресми кешіріммен емес, бейресми, мәдени, символдық деңгейде де жүруі керек. Екіншіден, ашық диалог пен нарратив алмасу – әртүрлі этнос өкілдерінің өзара тыңдауы, эмоциялық қабылдау мен түсіністікке келуі. Бұл жерде "narrative exposure therapy" сияқты психологиялық әдістер топтық терапия үшін тиімді. Үшіншіден, ортақ мақсат пен бірлескен тәжірибе – этностарды біріктіретін жобалар мен әрекеттер ұжымдық деңгейде серіктестік пен сенім қалыптастырады. Бұл мектеп, мәдени бастамалар, еріктілік немесе әлеуметтік жобалар болуы мүмкін. Төртіншіден, қалпына келтіруші әділет – қоғамдағы зиянның тек құқықтық емес, эмоциялық және адамгершілік деңгейде өтелуін қамтамасыз ететін тәсіл. Бұл әдіс Африка елдерінде, әсіресе Оңтүстік Африкадағы апартеидтен кейін кеңінен қолданылған.

Ұжымдық травма мен этностық агрессия – күрделі әрі сезімтал тақырып. Бірақ бұл жаралармен жұмыс істеу – тек саяси тұрақтылық үшін емес, сонымен бірге қоғамның психологиялық саулығы үшін де маңызды. Диалог, түсіністік, ашық мойындау мен бірге әрекет ету – сауығудың жалғыз жолы. Себебі жараны емдеудің алғашқы шарты – оның бар екенін мойындау. Ал сауығу – тек үнсіздікпен емес, шынайы қабылдау мен бірлескен болашақты құруға ұмтылу арқылы жүзеге асады.

– Балалар мен жасөспірімдерде ұлтаралық толеранттылық қалай қалыптасады? Отбасы мен мектептің бұл процестегі рөлі қандай?

– Балалар мен жасөспірімдерде ұлтаралық толеранттылықтың қалыптасуы – бұл күрделі, көпқабатты әлеуметтік-психологиялық процесс. Бұл қасиет адамның туа біткен ерекшелігі емес, оқыту, бақылау, қатынас және үлгі арқылы дамитын әлеуметтік дағды. Әсіресе балалық шақта, тұлғалық қалыптасудың бастапқы кезеңінде, этностық әртүрлілікке деген көзқарас әлі бейсаналық деңгейде қаланатындықтан, әлеуметтік орта – ең шешуші фактор.

Отбасы – баланың алғашқы әлеуметтік ортасы, сондықтан ұлтаралық қабылдау мен төзімділіктің негізі осы ортада қалыптасады. Ата-аналар өзара немесе сыртқы этностар туралы қандай пікір айтып, қандай эмоциямен бөліссе, бала оны бейсаналық түрде қабылдайды. Мысалы, өзге этносқа қатысты мейірімді, бейтарап не жағымсыз сөздер баланың санасында соған сәйкес "дұрыс-бұрыс" схемасын қалыптастырады. Ата-ананың өзі толерантты болса, бала да соған ұмтылады. Сондықтан отбасындағы эмоциялық климат, тіл, көзқарас және үлгі – шешуші рөл атқарады.

Мектеп – бұл тұлғаның әлеуметтік кеңістіктегі екінші маңызды қалыптастырушысы. Білім беру жүйесі тек пән үйретіп қана қоймай, қоғамдық ортада өмір сүрудің мәдениеті мен нормаларын қалыптастырады. Егер мектеп бағдарламасында әртүрлі этностардың тарихы, мәдениеті, тілі мен салт-дәстүрі объективті және сыйластықпен ұсынылса, бұл балаларда әртүрлілікке деген құрмет пен қызығушылық тудырады. Сонымен қатар мектеп ішіндегі этностық әртүрлілікпен жұмыс істеудің стилі де маңызды: мұғалімдердің бейтарап, әділетті болуы, буллингке жол бермеуі, балалар арасындағы теңдік пен ынтымақтастықты қолдауы – толеранттылықтың әлеуметтік тәжірибесін ұсынады.

Жасөспірім кезеңінде этностық сәйкестік туралы сұрақтар күшейе түседі, яғни "Мен кіммін?" деген ізденіспен қатар "Мен басқаға қалай қараймын?" деген мәселе де тереңдейді. Бұл кезеңде белсенді рефлексия және қоғамдық рөлдерді түсіну қабілеті артады. Сондықтан дәл осы уақытта толеранттылық тек есту не көру арқылы емес, жеке тәжірибе мен қарым-қатынас негізінде нығаяды. Жалпылай алғанда, ұлтаралық толеранттылық – қоғамда бірге өмір сүру мәдениетін меңгерудің көрінісі. Ол баланың эмоциялық қауіпсіздігіне, әлеуметтік қабылдануына, тұлғалық еркіндігіне тікелей байланысты. Ал бұл үшеуін қамтамасыз ететін негізгі институттар – отбасы мен мектеп.

– Қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік сезімі этносаралық сенімге қалай әсер етеді? Бұл сезімдерден туындайтын агрессияны психологиялық деңгейде қалай басқаруға болады?

– Әлеуметтік әділетсіздік сезімі – бұл адамдардың қоғамдағы мүмкіндіктер мен ресурстардың бөлінуін әділетсіз, тең емес деп қабылдауы. Психологияда мұндай сезім жеке адамның ғана емес, тұтас топтардың эмоционалдық және когнитивтік реакциясына ықпал ететін ұжымдық фрустрацияның бастауы ретінде қарастырылады. Бұл сезім этносаралық сенімге тікелей әсер етеді, өйткені адамдар әділетсіздіктің себебін көбінесе бөгде топтармен байланыстыра бастайды. Мұндай кезде басқа этнос өкілдері "бәсекелес", "артықшылыққа ие" немесе "қолдау көріп отыр" деген стереотиптер қалыптасады. Сөйтіп, этносаралық сенім әлсіреп, ұжымдық реніш пен бейсаналық агрессия пайда болады. Бұл құбылысты психологияда realistic conflict theory арқылы түсіндіруге болады. Теорияға сәйкес, ресурстар үшін бәсекелестік сезімі бар ортада топтар арасында шиеленіс артады, ал әділетсіздік сезімі бұл бәсекелестікті тереңдете түседі. Сонымен қатар relative deprivation theory – адамдар абсолюттік жоқшылықтан емес, өзін басқа топпен салыстырудағы айырмашылықты әділетсіз деп қабылдағанда көбірек агрессия танытады. Осыдан туындайтын агрессияны психологиялық тұрғыда басқару үшін ең алдымен когнитивтік қайта бағалау маңызды. Яғни адам немесе топ өзінің сезімін сыртқы жауға аудармай, жағдайды тереңірек түсінуге ұмтылуы керек. Бұл үшін психоәлеуметтік тренингтер, диалог алаңдары мен қоғамдық медиация тәжірибелері тиімді болуы мүмкін.

Оқи отырыңыз: "Мамасының баласы": Неге балалар есейсе де, ата-ана ықпалынан шыға алмайды

Эмоцияны реттеудің тағы бір жолы – эмпатияны дамыту. Басқа топтың жағдайын, сезімін түсіне алу қабілеті – агрессияны төмендететін негізгі факторлардың бірі. Бұл процесс когнитивті ғана емес, аффективті деңгейде де жүруі қажет. Мемлекет пен қоғамдық институттар деңгейінде әділеттілік сезімін қалпына келтіру, яғни инклюзияны қамтамасыз ету, мүмкіндіктер теңдігін ашық көрсету, шешім қабылдауға әртүрлі топтардың қатысуын арттыру – бұл сенім дағдарысын психологиялық тұрғыда емдеудің институционалдық жолы. Қорытқанда әлеуметтік әділетсіздік сезімі тек экономикалық немесе саяси емес, психологиялық сенім құрылымына тікелей әсер ететін фактор. Ол басқарылмаса, этносаралық қатынастарды улап, ұзақмерзімді күйзеліс пен агрессияға алып келуі мүмкін. Ал оны жеңу – сана, сезім және құрылымдық әділеттілік деңгейінде қатар жүруі тиіс кешенді процесс.

– Әлеуметтік желілерде жиі кездесетін ұлтқа байланысты негатив пікірлер мен стереотиптер жеке адамның санасына қалай әсер етеді?

– Әлеуметтік желілер – қазіргі қоғамдағы ең ықпалды ақпараттық және эмоциялық кеңістіктердің бірі. Бұл ортада ұлтқа қатысты негатив пікірлер мен стереотиптердің жиі қайталануы адамның санасына бейсаналық деңгейде теріс үлгілер мен көзқарастарды сіңіреді. Психологияда мұны имплицитті (бейсаналық – автор түсіндірмесі) әлеуметтік ұстанымдардың қалыптасуы деп атайды.

Біріншіден, адамның когнитивті жүйесі қайталанатын ақпаратты шындық ретінде қабылдауға бейім. Егер әлеуметтік желіде белгілі бір этнос туралы теріс пікірлер жүйелі түрде тараса, жеке тұлғаның санасында сол этносқа қатысты жағымсыз ассоциациялар қалыптаса бастайды. Бұл әсіресе әлеуметтік тәжірибесі аз, өзіндік фильтрі қалыптаспаған жастар мен жасөспірімдерге күшті әсер етеді.

Екіншіден, мұндай мазмұн "топтық ойлау" механизмін күшейтеді. Яғни, қолданушы өзін бір пікірді ұстанатын адамдар тобының мүшесі ретінде сезініп, сол көзқарасты сынсыз қабылдай бастайды. Бұл – ұжымдық агрессия мен стереотиптердің кеңеюіне жол ашады.

Үшіншіден, негатив пікірлер жәбірленуші этнос өкіліне де әсер етеді. Психологияда "стереотиптік қауіп" деген ұғым бар. Яғни адам өзі туралы қоғамда бар негатив пікірді естіген сайын, соған сәйкес қорқыныш, мазасыздық, өзін төмен бағалау сияқты психологиялық реакциялар пайда болады. Бұл оның әлеуметтенуіне, өзін көрсетуіне, сенімділігіне теріс ықпал етеді. Сонымен қатар, әлеуметтік желіде қалыптасқан ұлтаралық кернеу шынайы өмірдегі қарым-қатынастарға да әсер етуі мүмкін. "Онлайн агрессия" мен "офлайн қақтығыстың" арасындағы шекара барған сайын жойылып келеді. Мұндай әсерлерден қорғану үшін ақпараттық сауаттылықты, медиафильтр дағдыларын және эмоциялық интеллектіні дамыту қажет. Сонымен бірге, желі кеңістігінде негативті мазмұнға қарсы позитивті нарративтер мен этностар арасындағы өзара құрметті насихаттайтын контенттің үлесін арттыру – бұл да психологиялық иммунитет қалыптастырудың маңызды бөлігі.

– Психологиялық тұрғыдан алғанда, ұлтаралық сенім мен түсіністік қай кезде бұзылады? Қандай жағдайда адамдар бір-бірін "бөгде" немесе "қауіп" ретінде қабылдай бастайды?

– Психологиялық тұрғыдан ұлтаралық сенім мен түсіністік – адамның ішкі қабылдауы мен әлеуметтік тәжірибесінің, мәдени ортаның, эмоциялық жадтың және когнитивті үлгілердің өзара әрекетінен қалыптасатын нәзік тепе-теңдік. Бұл тепе-теңдік әрдайым тұрақты емес, ол нақты тарихи, әлеуметтік немесе жеке оқиғаларға байланысты бұзылуы мүмкін. Әсіресе топтар арасында қатер, әділетсіздік немесе бәсекелестік сезімі күшейген сәтте, бұрынғы сенім орнына қорғаныш пен күдік пайда болады. Психологияда бұл үдеріс көбінесе "ingroup –outgroup" ("біз – олар" – автор түсіндірмесі) дихотомиясы арқылы түсіндіріледі. Адамдар өз тобын ("біз" – автор түсіндірмесі) оң тұрғыда, ал басқа этносты ("олар" – автор түсіндірмесі) жиі теріс, қауіпті немесе жат ретінде қабылдауға бейім. Бұл – әлеуметтік сәйкестік пен өзін қорғау механизмдерінің табиғи салдары. Бірақ бұл бейімділік нақты бір факторлар әсерінен күшейіп, сенімнің бұзылуына алып келуі мүмкін.

Ең жиі кездесетін себептердің бірі – ресурстарға – материалдық не символдық қорлар үшін бәсекелестік. Егер адамдар басқа этнос өкілдерін өз мүмкіндіктері мен артықшылықтарына қауіп төндіруші ретінде қабылдай бастаса, онда сенім әлсірейді. Бұл "realistic conflict theory" бойынша, нақты ресурстар үшін күресте этносаралық шиеленіс туындайды.

Тағы бір маңызды фактор – әлеуметтік әділетсіздік сезімі мен коллективтік реніш. Егер белгілі бір этностық топ өзін қоғамда кемсітілген, шеттетілген немесе әділетсіздікке ұшыраған деп есептесе, бұл – ішкі агрессия мен "бөгдені кінәлау" механизмін іске қосады. Ал басқа топ бұл наразылықты "қауіп" деп қабылдауы мүмкін. Сондай-ақ, ұлтаралық сенім мен түсіністік ақпараттық манипуляция мен стереотиптердің таралуы кезінде де бұзылады. Әсіресе әлеуметтік желілерде белгілі бір этносқа қатысты жалған не біржақты теріс пікірлердің көп таралуы адамдардың сол топқа деген көзқарасын бейсаналық түрде бұрмалап жібереді. Бұл "қоғамдық жау" бейнесін жасау арқылы "бөгделендіру" механизмін қалыптастырады. Психологияда мұны "де-гуманизация" дейді – яғни басқа топты адамдық сипатынан айыру. Ұзақ мерзімді перспективада бұл процестер қоғамдық сенім дағдарысына алып келеді. Этносаралық қатынастарда сенім бұзылғанда, адамдар күнделікті өмірде бір-біріне күдікпен қарай бастайды, жай сөз, әзіл, тіпті көзқарасқа дейін "қастандық" ретінде қабылдануы мүмкін. Бұл – эмоционалдық поляризацияның жоғары деңгейі, ол ұжымдық психикада жаулықты күшейтеді. Дегенмен, психология бұл үдерістің қайтымды екенін де көрсетеді. Егер адамдар арасында тұрақты, тең құқылы және мағыналы қарым-қатынас орнатылса, сенім қалпына келе бастайды. Бірақ ол үшін жеке тәжірибе ғана емес, қоғамдық деңгейде саяси әділет, ашық диалог пен оң эмоциялық орта қажет.

Қорытқанда, ұлтаралық сенім мен түсіністік тек идея емес – ол адамның ішкі қауіпсіздігіне, әділеттілік сезіміне, әлеуметтік қолдауына және когнитивті бейтараптығына тікелей байланысты. Бұл факторлардың біреуі бұзылса, адам "бөгдені" қауіп деп қабылдай бастайды, ал бірнешеуі қатар бұзылса – онда сенімнің орнына қорғану, агрессия мен жатсыну басым болады. Сондықтан мұндай сенімді сақтау үшін психологиялық сауаттылықпен қатар, қоғамдық әділет пен эмоционалдық тұрақтылықты қолдайтын кең орта қажет.

– Ұлтаралық қақтығыстардан кейінгі психологиялық қалпына келу процесі қалай жүруі керек? Қоғамға не көмектеседі – үнсіз қалу ма әлде ашық диалог па?

Ұлтаралық қақтығыстар – бұл тек физикалық немесе саяси шындық қана емес, ең алдымен, терең психологиялық жара. Ондай оқиғалардан кейін қоғамда ұжымдық жарақат, эмоциялық поляризация, сенім дағдарысы және бейсаналық қорғаныс механизмдері белсенді түрде көрініс береді. Қалпына келу процесі – бұл жай ғана жағдайды ұмытып кету емес, ол саналы түрде жараны мойындау, өңдеу және қайтадан адамаралық сенімді қалыптастыру үдерісі. Психология тұрғысынан бұл – ұжымдық емделу деп аталады.

Алғашқы кезең – травманың танылуы. Қоғамда қақтығыстың болғанын жоққа шығару немесе "уақыт емдейді" деген көзқарас – ұзақмерзімді жағынан қауіпті. Өйткені жасырылған эмоциялар мен өңделмеген ауыр сезімдер кейін жанама агрессия, стереотиптер, кек және қайта оралатын шиеленістер түрінде көрініс табуы мүмкін. Сондықтан психологиялық қалпына келудің алғашқы шарты – ашық әрі әділетті мойындау. Мұнда ашық диалогтың рөлі шешуші. Бірақ бұл қарапайым пікір алмасу емес, кәсіби деңгейде жүргізілетін психоәлеуметтік медиаторлар, қоғамдық терапевтік кеңістіктер, нарративтік әдістер арқылы ұйымдастырылған қорғалған коммуникация болуы керек. Осындай ортада қақтығыстың екі жағы да өз тарихын, эмоциясын, көзқарасын бөлісіп, өзара жараны мойындауға мүмкіндік алады. Бұған мысал ретінде Оңтүстік Африкадағы апартеидтен кейін құрылған "Шындық пен татуласу комиссиясын" келтіруге болады. Онда қоғам қылмысты кешіруді емес, оны естіп, түсініп, санамен қайта қабылдауды мақсат етті.

Психологиялық емделу үшін эмоциялық қауіпсіздік кеңістігі өте маңызды. Адамдар өз ойы мен тәжірибесін бөлісуге дайын болуы үшін олар өзін еститін, айыпталмайтын және кемсітілмейтін ортада сезінуі керек. Бұл ретте қоғамдық ұйымдар мен мемлекет тарапынан қамқор, бейтарап, тыңдауға дайын позиция маңызды. Бірақ, өкінішке қарай, көптеген қоғам ұлтаралық қақтығыстан кейін "үнсіздік стратегиясын" таңдайды. Бұл – бейбітшілікті сақтау мақсатындағы тактикалық қадам сияқты көрінгенімен, психологиялық тұрғыда травманың "консервациясы" болып есептеледі. Үнсіз қалу – уақытша тыныштық береді, бірақ ұзақмерзімді перспективада өңделмеген жараны тереңдете түседі. Мұндай травма ұрпақтан ұрпаққа беріліп, тарихи әділетсіздіктің символына айналуы мүмкін. Психоаналитик Вамик Волькан мұны "топтық жадтағы қатып қалған жара" деп сипаттайды. Сонымен қатар қалпына келу үдерісі – қоғамдық келісім мен ортақ естеліктерді қайта құру процесі. Бұл жерде мәдениет, өнер, білім үлкен рөл атқарады. Қақтығыстан кейінгі қоғамда ортақ тарихты қайта жазу емес, әр этнос пен топтың жарақаттық тәжірибесін заңды, елеулі және құрметті деп мойындау маңызды. Бұл – ұжымдық кешірімге емес, ұжымдық түсіністікке апаратын жол.

Қорыта айтқанда, ұлтаралық қақтығыстан кейін қалпына келу – жай ғана тыныштық емес, бұл – саналы емделу жолы. Үнсіздік – уақытша қорған болуы мүмкін, бірақ ол жараны жаза алмайды. Ал ашық, әділетті, құрметке негізделген диалог – адамның психикасына да, қоғамның құрылымына да сенім мен түсіністі қайта алып келетін бірден-бір тиімді жол.

Оқи отырыңыз: Сіз үнемі кешігіп жүресіз бе? Прокрастинацияны жеңуге арналған 5 әдіс