Жасанды интеллект Қазақстанның Адам дамуы индексіндегі позициясын жақсарта ма?

Астанада өткен Digital Bridge форумында 2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама Қазақстанда таныстырылды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы Digital Bridge 2025 форумында "Таңдау мәселесі: Жасанды интеллект дәуіріндегі адамдар мен мүмкіндіктер" атты панельдік сессияны ұйымдастырды. 

БҰҰДБ алғаш рет 1990 жылы жариялаған Адам дамуы туралы баяндама экономикалық өсуден тыс ілгерілеуді өлшеудің жаңа тәсілі ретінде Адам дамуы индексін енгізді. HDR әл-ауқатты бағалаудың жетекші жаһандық көрсеткіші болып, денсаулық, білім және өмір сүру деңгейіне назар аударады. Әр жылы баяндама адам дамуын қалыптастыратын негізгі тақырыпты зерттеп, деректерге негізделген түсініктер мен саясаттық ұсыныстар береді.

2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама жаһандық алаңдатарлық үрдісті көрсетеді: Адам дамуы индексі тарихтағы ең жоғары деңгейге жеткенімен, ілгерілеу қарқыны соңғы 35 жылдағы ең төмен деңгейге түсті. Көп жылдар бойы жаһандық Адам дамуы индексі тұрақты түрде жақсарды, бірақ соңғы жылдары тұрақсыздық пен тоқырау байқалды. 2020-2021 жылдары жаһандық Адам дамуы индексі орташа мәні екі жыл қатарынан төмендеді. Бұл баяндаманың тарихында алғаш рет орын алды. 2023 жылы 90-нан астам елде Адам дамуы индексінің мәні 2019 жылмен салыстырғанда төмен болды, бұл соңғы дағдарыстардың кең таралған әсерін көрсетеді.

Тағы бір алаңдатарлық жайт – Адам дамуы индексі рейтингінің жоғарғы және төменгі елдері арасындағы адам дамуы алшақтығы ондаған жылдар бойы қысқарғанымен, қазір қайтадан ұлғайып келеді. Бұл ең кедей және осал топтардың одан әрі артта қалуына әкеледі, жақындасу процесін алшақтау процесіне айналдырады. Баяндамада соңғы жылдары, әсіресе жас әйелдер мен қыздар арасында, жастардың психикалық әл-ауқатының күрт төмендеуі атап өтілген – бұл жасанды интеллектпен қуатталған цифрлық технологиялардың жылдам таралуымен сәйкес келеді. 

Оқи отырыңыз: Жасанды интеллект бейбіт мақсатта ғана қолданылуға тиіс – Тоқаев

"Жасанды интеллект – бұл тек технологиялық серпіліс емес, ол біздің құндылықтарымыз бен басымдықтарымыздың сынағы. Бүгінгі таңда қабылданатын шешімдер жасанды интеллектінің инклюзия мен ілгерілеу құралы бола ма, әлде алшақтықты тереңдететін факторға айнала ма, соны анықтайды. БҰҰДБ жасанды интеллектінің адам дамуын қолдап, барлық адамдарға мүмкіндік беруіне ұмтылады", – деді Қазақстандағы БҰҰДБ тұрақты өкілі Катаржина Вавьерниа. 

2025 жылғы HDR жасанды интеллектті адам дамуы үшін әрі сын-қатер, әрі мүмкіндік ретінде қарастырады. Сауалнама деректері бойынша, әлем бойынша респонденттердің шамамен 20 пайызы жасанды интеллектіні қазірдің өзінде пайдаланып отыр, ал төмен Адам дамуы индексі елдеріндегі респонденттердің үштен екісі бір жыл ішінде жасанды интеллектіні қолдануды бастауды жоспарлап отыр. Бұл өте жоғары Адам дамуы индексі елдеріндегі респонденттердің шамамен жартысымен салыстырғанда өзгеше. Адамдар жасанды интеллектіні жұмысын автоматтандырудан гөрі толықтыратынына, жаңа мүмкіндіктердің пайда болуына көбірек үміт артады.

Алайда баяндамада генеративті жасанды интеллект модельдерін оқыту деректері мен дамуы жоғары елдердің көзқарасына қатты бейімделгені, бұл алалаушылық пен инклюзивтілікке қатысты алаңдаушылық туғызатыны ескертіледі. Бүгінгі таңда қабылданатын шешімдер – үкіметтер, ұйымдар және жеке тұлғалар тарапынан – жасанды интеллектіні инклюзия мен ілгерілеу құралы бола ма, әлде алшақтықты тереңдететін факторға айнала ма, соны анықтайды.

Баяндама жасанды интеллекттің әлеуетін – тек технологиялық серпіліс ретінде емес, тоқырауды еңсеруге және ілгерілеуді ынталандыруға арналған қуатты құрал ретінде көрсетеді. Жаһандық сауалнама нәтижелері сақ оптимизмді көрсетеді: респонденттердің жартысы қазіргі жұмыс орындары автоматтандырылуы мүмкін деп санайды, бірақ 60 пайызы ЖИ жаңа мансаптық мүмкіндіктер ашады деп күтеді, оның ішінде әлі жоқ мамандықтар да бар. Тек 13 пайыз жұмыс орындарын жоғалтуға алаңдайды, ал Адам дамуы индексі төмен елдерінде 70 пайызы жасанды интеллектіден өнімділіктің артуын күтеді, үштен екісі оны келесі жылы білім, денсаулық сақтау салаларында немесе жұмыста қолдануды жоспарлап отыр.

Оқи отырыңыз: "Асығыс қабылдай салуға болмайды". Президент Цифрлық кодекс туралы

"Жасанды интеллект біздің экономика мен қоғамның барлық секторларын жылдам өзгертуде. Біздің міндетіміз – оның әлеуетін баршаға пайда әкелу үшін пайдалану, ешкімнің артта қалмауын қамтамасыз ету. Қазақстан цифрлық инфрақұрылым мен дағдыларға инвестиция салып, жұмыс күшін болашаққа дайындауда", – деді жасанды интеллект және цифрлық даму вице-министрі Дмитрий Мун. 

Қазақстан 193 елдің ішінде Адам дамуы индексі бойынша 60-орында (0,837 балл) мықты позицияға ие. Алайда теңсіздік пен экологиялық тәуекелдерді ескергенде индекс 0,765-ке дейін төмендейді, бұл әділ және орнықтылық шешімдердің қажеттілігін көрсетеді.

Цифрлық дәуірдің сын-қатерлеріне жауап ретінде Қазақстан жасанды интеллектіні реттейтін жаңа заң қабылдады. Онда адам құқықтары, ашықтық және қауіпсіздік басымдыққа ие. Заң жасанды интеллектіні эмоцияларды талдау, мінез-құлықты бақылау және жеке деректерді келісімсіз жинау үшін қолдануға тыйым салады, дипфейктерді белгілеуді міндеттейді. Сондай-ақ, құпия ақпаратты қорғау үшін ашық нейрондық желілерге шектеу қойылып, жасанды интеллектіні енгізуде ұлттық құндылықтар мен мәдени сәйкестікті интеграциялау маңызды деп атап көрсетіледі.

"Бүгінде халықаралық құқық жүйесі бірізді дамымай, тиімді іске асыру тетіктерін қалыптастырмай отыр. Жасанды интеллектіні жаһандық реттеу әлі де әлсіз деңгейде. Сондықтан азаматтардың құқықтарын қорғау мен экономикалық мүдделерді қамтамасыз ету бойынша негізгі жауапкершілік ұлттық жүйелерге жүктеледі", – деді мәжіліс депутаты Екатерина Смышляева.

Қазақстан білім мен инновацияға да айтарлықтай инвестиция салып жатыр. Инновациялық саясат функциялары Ғылым және жоғары білім министрлігіне берілді, бұл ғылыми және білім беру процестерін тығыз интеграциялауға мүмкіндік береді. Ел отандық технологияларды енгізуді жеделдетіп, бәсекеге қабілеттілікті арттырып, жасанды интеллектпен жұмыс істейтін мамандарды дайындауда. Білім беру саласында жасанды интеллектіні оқыту мен дағдыны дамыту тәсілдерін өзгертіп жатыр.

Оқи отырыңыз: Қазақстан екінші суперкомпьютер кластерін іске қосады

"Жасанды интеллект  бұл тек технологиялық құрал емес, сонымен қатар білім беру философиясын өзгертетін фактор. Ол жаңа буын мамандарын дайындауға көмектеседі, заманауи білімге қолжетімділікті қамтамасыз етеді және болашаққа қажетті дағдыларды – аналитикалық ойлау мен шығармашылық шешім қабылдаудан бастап дамытады. Жасанды интеллектіні оқу процесіне енгізу бейімделгіштікке, инновацияға және ұлттық дамуға үлес қосуға ықпал етеді", – деді ғылым және жоғары білім вице-министрі Гүлзат Көбенова. 

Генеративті жасанды интеллект бұрынғы кез келген технологияға қарағанда жылдамырақ таралуда. 2025 жылғы Адам дамуы туралы баяндама – жылдам интеграцияның дамуға жақсы әсер ете алатыны мен қауіп-қатер әкеле алатынын де ескертеді. Нақты әрекеттерсіз жасанды интеллект бар теңсіздіктерді тереңдетуі мүмкін  көмекші технологияларға қолжетімділік бірнеше жоғары табысты елдерде шоғырланған, ЖИ жұмыс күшінде гендерлік алшақтық сақталып отыр, ал адам жасы мен білім деңгейі кімнің көбірек пайда көретінін анықтауды жалғастыруда. 

Әлемнің көптеген жұмысшылары, әсіресе Адам дамуы индексі төмен аймақтарында, жасанды интеллект әлеуетін пайдалану үшін қажетті цифрлық құралдарға әлі де ие емес. Жасанды интеллект не болатыны, оны кім басқаратыны және кім пайда көретіні алдын ала анықталмаған. Бүгінгі таңда қабылданатын шешімдер жасанды интеллект баршаға мүмкіндік беретін қозғаушы күш бола ма, әлде көптеген адамдарды артта қалдыра ма – соны анықтайды.

Баяндама үш басым әрекетті ұсынады:

• Адамдар мен жасанды интеллект бірге жұмыс істейтін қосымша экономиканы құру.
• Адам әлеуетін кеңейту үшін инновацияны ынталандыру.
• Білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғаудың инклюзивті жүйелеріне инвестиция салу.

Сессия қатысушылары жасанды интеллект адам дамуының тұжырымдамасын қалай өзгертетінін, осы технологиялық дәуірдің бірегей сын-қатерлерін және жасанды интеллект әділеттілікке, инклюзияға және адамдардың өзін-өзі жүзеге асыруға ықпал етуі үшін қажетті саясаттық шешімдерді талқылады.