Қазақтың жомарттық дәстүрі: Сыбаға мен байғазы туралы не білеміз

Қазақ халқының сан ғасырлық тарихында қалыптасқан дәстүрлер мен салттар – ұлттың рухани қазынасының ең бай қабаты. Әрбір әдет-ғұрып, әрбір дәстүр – халықтың дүниетанымынан, өмір сүру философиясынан, қоғамдағы әлеуметтік қатынастардан туындаған. Солардың ішінде "сыбаға" мен "байғазы" дәстүрлері – қазақтың кең пейілдігі мен адамға деген құрметін, қарым-қатынастағы нәзік мәдениетін танытатын ерекше құбылыс.

Бұл екі дәстүр ғасырлар бойы адамдар арасындағы байланыстарды реттеуші әлеуметтік механизм ретінде қызмет еткен. Олар тек дастарқандағы ет немесе берілген сыйлық емес, оған қоса қазақтың ішкі мәдени кодын, рухани тұтастығын сақтап тұрған дәстүрлер.

Сыбаға ұғымының төркіні және мағынасы

"Сыбаға" сөзі көне түркі тіліндегі "сыб" – үлес, тиесілі бөлік" деген мағынадан тарайды. Этнолингвист ғалымдар бұл ұғымның түп-тамыры түркілердің қауымдық өмір салтынан, яғни ортақ малды, олжаны немесе асты тең бөлісу дәстүрінен бастау алады дейді.

Қазақ қоғамында "сыбаға" – әрбір адамның құрметіне тиесілі үлесі, оның қоғамдағы орнын білдіретін белгі. Бір үйде мал сойылса, әр адамның жасы мен мәртебесіне қарай сыбаға бөлінеді:

• ақсақалға – жамбас;
• күйеубала мен құрметті қонаққа – жая мен қазы;
• келін мен қыздарға – төс пен бүйрек;
• жас балаларға – асық жілік пен омыртқа.

Бұл бөлу кездейсоқ емес. Әрбір мүшенің өз символдық мәні бар. Мысалы, төс – адалдық пен ерліктің, жамбас – молшылық пен тұрақтылықтың, жая – мәртебенің, қазы – қадірдің нышаны.

"Сыбағаңды сақтап қойдым": халқымыздың мейірім кодексі

Қазақ қоғамында алыстағы ағайынға, сапарда жүрген адамға, тіпті келмей қалған қонаққа сыбаға сақтау дәстүрі ерекше орын алған.
Бұл – материалдық сый емес, рухани қамқорлықтың көрінісі.

Қазақ "Сыбағаңды сақтап қойдым" деген сөзді ерекше жылылықпен айтады. Бұл – адамның ұмытылмағанын, оған деген құрметтің сақталғанын білдіреді. Белгілі этнограф Сейіт Кенжеахметұлы "Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары" еңбегінде сыбағаның әлеуметтік маңызын былай сипаттайды:

"Сыбаға – адамның қоғамдағы қадірін білдіретін моральдық өлшем. Сыбағасы бар адам – ұмытылмаған, ол қоғамда өз орнын тапқан адам".

Оқи отырыңыз: Ислам "бір реттік некеге" рұқсат ете ме? Шариғаттағы үйленуге қатысты ұстаным

Сыбаға ұғымы халықтың әлеуметтік жадына терең сіңген.

Тіпті "сыбағасын алу", "сыбағасыз қалу" деген тіркестер адамның беделі мен абыройына қатысты айтылған.

Мал шаруашылығындағы сыбаға дәстүрі

Қазақтың тұрмыс-тіршілігі төрт түлік малмен тығыз байланысты болғандықтан, сыбаға да соған негізделген. Әр түліктен алынатын сыбағаның өз жолы бар:

• жылқыдан – жая, қазы, жал;
• Сиырдан – жамбас, төс;
• Қойдан – омыртқа, бүйрек, асық жілік;
• Түйеден – өркеш, жауырын.

Соғым кезінде сыбаға сақтап, оны туыстарға тарату – жылы қарым-қатынастың, туыстық байланыстың бір көрінісі. Кей өңірлерде соғымнан арнайы "құрсақ сыбаға" да қалдыратын болған – яғни жүкті әйелге арнап сақталған ет. Бұл дәстүр ананың амандығын, баланың несібесін тілеген ырымға негізделген.

Сыбаға дәстүрінің әлеуметтік және рухани маңызы

Сыбаға – қоғамдағы әлеуметтік теңгерімнің, бірлік пен ынтымақтың құралы. Мысалы, ауылда той не ас берілсе, әр отбасыға сыбаға бөлінеді. Бұл – біреуді артық, біреуді кем көрмеудің жолы. Сонымен қатар, сыбаға дәстүрі қазақ қоғамындағы моральдық бақылау механизмін де атқарған.

Кім сыбағасын бермесе немесе біреудің үлесін бұзып алса, ол сараң, ынтымақсыз адам ретінде сыналған.

Байғазы дәстүрінің мәні мен ерекшелігі

Қазақтың тағы бір тамаша дәстүрі – байғазы беру. Бұл – адам бір жаңалыққа, қуанышқа жеткенде – мысалы, жаңа киім кисе, жаңа үй салса, жаңа мүлік алса – оған ақшалай не заттай сыйлық беру дәстүрі. Байғазының түпкі мағынасы – қуанышты бөлісу және жақсылыққа ортақ болу. Қазақ "Байғазыңды берейін" деп қуанышты қуаттайды, ал сыйлық алған адам "Құтты болсын!" деген ақ тілекпен қабылдайды. Бұл дәстүр әсіресе балалар арасында кең таралған.

Жаңа шапан киген балаға немесе жаңа киіммен келген жасқа үлкендер "Байғазыңды берейін!" деп ақша немесе тәтті ұсынады. Бұл – жастарды қуанышқа ортақ болуға, жомарттыққа тәрбиелеудің бір жолы.

Тарихи және ғылыми деректер

Этнограф ғалым Әлкей Марғұлан байғазы мен сыбаға дәстүрін қазақ қоғамындағы бейресми экономикалық және әлеуметтік байланыстарды реттеуші тетік ретінде қарастырған. Оның пікірінше, бұл дәстүрлер мемлекеттік институттар қалыптаспай тұрған дәуірде қоғамның өзін-өзі реттеу функциясын атқарған.

Оқи отырыңыз: Бай әрі бақытты болғыңыз келе ме? Бизнес туралы қазақша үздік кітаптар

Яғни, қоғам жақсылыққа қол жеткізген адамды марапаттап, оны басқаға үлгі етіп көрсеткен.

Кеңес дәуіріндегі этнограф Г. Потанин мен Н. Алекторов жазбаларында да байғазының тәрбиелік және әлеуметтік маңызы ерекше аталған. Олар байғазы дәстүрін қазақтың "экономикалық психологиясының көрінісі" деп бағалаған.

Байғазы мен сыбағаның тәрбиелік қыры

Бұл дәстүрлердің екеуінің де түпкі мәні – адамды адам ету, қоғамдық моральды сақтау. Сыбаға – құрмет көрсету мен еске алу мәдениеті болса, Байғазы – қуанышты бөлісу мен жомарттықтың белгісі. Олар балаларды қайырымдылыққа, ризашылыққа, ортақ қуанышқа үйреткен. Мысалы, жаңа киім киген бала байғазы алған сайын:

• өзін қадірлі сезінеді;
• үлкендермен жылы байланыс орнатады;
• алғыс айту мәдениетін меңгереді.

Бұл дәстүрлер – эмоциялық интеллект пен рухани мәдениетті қалыптастырудың ұлттық үлгісі.

Этнографиялық сипаты

Сыбаға мен байғазы дәстүрлері – қазақтың моральдық экономикасының бөлшегі. Олар заттық алмасу емес, қоғамдық байланыстардың символдық нығаюын білдіреді. 

Француз әлеуметтанушысы Морис Мосс "Сыйдың социологиясы" еңбегінде дәл осындай феномендерді "reciprocal exchange" (өзара сыйласу қатынасы) деп сипаттаған.

Қазақ дәстүрінде бұл қатынас – ниет, құрмет және жауапкершілік арқылы іске асады.

Қазіргі қоғамдағы жалғасы

Бүгінгі таңда сыбаға мен байғазы дәстүрлері жаңа формада өмір сүріп келеді.

• Тойларда, ас берулерде, шілдеханаларда "сыбаға" ұғымы әлі де сақталған.
• Ал жастар арасында жаңа пәтер алған, жұмысқа орналасқан немесе оқу бітірген адамдарға "байғазы" беру үрдісі кең таралған.

Әлеуметтанушылар бұл дәстүрлердің қазақ қоғамындағы әлеуметтік капиталды сақтаудағы рөлін жоғары бағалайды. Яғни, олар адамдарды біріктіріп, өзара сенім мен қамқорлық сезімін арттырады. Сыбаға мен байғазы – қазақтың жомарттығы мен сыйластығының қос қанаты. Олар ғасырлар бойы адамдар арасындағы рухани байланысты сақтап, қоғамның тұтастығын қамтамасыз етіп келген.

Оқи отырыңыз: Қадір түнінде қандай сүрелер оқылады

Қазақ үшін сыбаға – құрметтің үлесі, байғазы – қуаныштың бөлісі. Екеуі де материалдық емес, моральдық байлықтың нышаны. Сыбағасын сақтаған елдің жүрегі кең, Байғазысын аямайтын халықтың көңілі жомарт. Сондықтан бұл дәстүрлер – өткеннің қалдығы емес, ұлттың мәдени иммунитеті, адамдық қарым-қатынастың мәңгі мектебі.