"Ішімдік – еркіндіктің емес, аурудың бастауы". Психолог тәуелділіктің жасырын себептері туралы

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегіне сүйенсек, алкоголь жыл сайын әлемде 3 миллионнан астам адамның өліміне себеп болады. Бұл – жол-көлік апаттарынан немесе зорлық-зомбылықтан қаза табатындар санынан әлдеқайда көп. Ал Қазақстанда алкогольдік ішімдікке байланысты аурулар мен қылмыстар саны жылдан жылға өсіп келеді. 2024 жылы ел бойынша алкогольден уланудың 12 мыңнан астам жағдайы тіркелген, оның 60 пайызы – 30 жасқа дейінгі жастардың үлесінде.

Алкогольге тәуелділік – тек медициналық немесе құқықтық емес, ең алдымен психологиялық және рухани мәселе. Ол адамның ішкі жан дүниесіндегі жараның белгісі, шешілмеген эмоциялық ауыртпалықтың көрінісі. Көп жағдайда адам өзіндегі күйзеліс пен жалғыздық сезімінен қашып, ішімдік арқылы уақытша тыныштық іздейді. Бірақ бұл тыныштық – алдамшы, ол тек уақытша ұмыту сыйлайды да, кейін терең күйзеліске ұрындырады.

Ішімдікке тәуелділіктің себептері мен оның адамның өміріне, отбасына және қоғамға әсері туралы біз коуч, психолог Назира Бурханмен әңгімелестік. Ол өз тәжірибесінде жүздеген адаммен жұмыс істеп, тәуелділіктің түп тамырының физикалық емес, психоэмоциялық деңгейде жатқанын дәлелдеп жүрген маман. Сұқбат барысында біз ішімдікке тәуелділіктің жасырын белгілері, оның психологиялық себептері, тәуелді адамға қалай көмектесу керектігі және бұл дерттен арылудың нақты жолдары туралы жан-жақты талқыладық.

Психолог, коуч Назира Бурханның айтуынша, ішімдікке тәуелділік – адам жанындағы жараның сыртқы көрінісі. Көп жағдайда адамдар ішімдікті демалу, көңіл көтеру немесе стрессті жеңілдету жолы деп қабылдайды. Алайда оның түбінде терең психологиялық себептер, "шешілмеген эмоциялар" мен рухани бос кеңістік жатады.

"Адам ішімдікке көбіне ләззат алу үшін емес, ауырсынуды ұмыту үшін жүгінеді. Бұл – ең қауіпті тұсы. Себебі ішімдік уақытша жеңілдік береді, бірақ түбінде сол ауырсынуды күшейтеді. Ол өзін кінәлі, әлсіз сезінеді. Осы цикл қайталана береді де, адам психологиялық тұңғиыққа батып кетеді", – дейді Назира Бурхан.

Оның айтуынша, тәуелділіктің алғашқы белгілері көзге бірден байқала бермейді. Алдымен адам жиі ішуді "әлеуметтік себептермен" ақтап алуға тырысады. "Тек достармен", "жұмыстан кейін аздап", "демалыста ішпесем, көңілсіз" деген сылтаулар біртіндеп жүйелі мінез-құлыққа айналады.

Оқи отырыңыз: Кофе мен тамақты көп ішу, шылым және ішімдік: Қазақстандықтар қандай зиянды әдеттерге құмар

Психологиялық себептер мен ішкі бос кеңістік

Коуч маманның тәжірибесінде ішімдікке бейімділіктің түбірінде жиі ішкі бос кеңістік, жеке тұлғалық дағдарыс, эмоциялық күйзеліс тұратыны байқалады.

"Көптеген адам ішімдікті көңілді болудың құралы деп ойлайды. Бірақ шын мәнінде ол эмоциялық байланыстан қашудың тәсілі. Адам өз-өзімен, өз ойымен жалғыз қалудан қорқады. Себебі ішінде "шешілмеген" реніш, жара бар. Ал ішімдік сол жараның үстіне уақытша таңғыш қойып беретіндей әсер қалдырады", – дейді Назира Бурхан.

Психолог бұл құбылысты "қашу механизмі" деп атайды. Адам ішкі уайым мен ауыр эмоцияны баса алмай, химиялық жолмен оларды әлсіреткісі келеді. Бірақ ми уақыт өте келе бұл "қашуды" қалыпты жағдай ретінде қабылдап, химиялық тәуелділік пайда болады.

Тәуелділіктің жасырын белгілері

Назира ханым ішімдікке тәуелділіктің алғашқы кезеңінде байқалатын бірнеше жасырын белгіге назар аударады:

• ішімдіксіз көңіл көтере алмау;
• егер адам "ішпесем, демаламаймын" деп ойласа, бұл тәуелділіктің бастауы;
• күні бойы ішімдік жайлы ойлау;
• ми алкогольге "марапат" ретінде қарай бастайды;
• себепсіз ашулану немесе шаршау;
• ішімдік дофамин деңгейін бұзғандықтан, адам ішпесе – көңілсіз, ашушаң күйде болады;
• жүйелі ақталу;
• "бүгін ерекше күн ғой", "стресс көп болды" секілді сылтаулар жиілейді;
• түнгі ұйқының бұзылуы мен уайым;
• алкоголь ұйқы цикліне әсер етіп, терең ұйқы фазасын бұзады.

"Тәуелділік бір күнде пайда болмайды. Ол тамшыдан теңіз болатындай, байқалмай басталып, сана мен ағзаны біртіндеп өзіне бағындырады", – дейді маман.

Ғылыми тұрғыдан: неге адам тәуелді болады?

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) 2024 жылғы есебінде алкоголизм мидың химиялық тепе-теңдігін бұзатын ауру деп сипатталады. Алкоголь ішкен сәтте мида дофамин мен эндорфин бөлініп, адам қуаныш сезімін бастан өткереді. Бірақ жиі қайталанған сайын ми бұл гормондарды табиғи жолмен шығара алмай қалады.

Калифорния университетінің нейробиологтары дәлелдегендей, тұрақты түрде ішімдік ішетін адамдардың миындағы дофамин рецепторларының белсенділігі 30 пайызға төмендейді. Бұл адамды ләззатсыз, күйзеліс жағдайында қалдырады. Ол сол қуанышты қайта сезіну үшін тағы ішеді – осылайша "шыр айналған цикл" пайда болады.

"Ми – бейімделгіш орган. Ол неге жиі ұшыраса, соған үйренеді. Егер адам қиындықты ішімдікпен шешуге дағдыланса, ми сол сәтті шешім ретінде қабылдайды. Ал бұл – тәуелділіктің бастамасы", – дейді Назира Бурхан.

Оқи отырыңыз: Алкоголь, SIM-карта: Семейде түрмеге тыйым салынған заттарды өткізбек болған күдікті ұсталды

Әлеуметтік факторлар және мәдени қалыптар

Психологтың айтуынша, Қазақстанда ішімдік ішу көбіне әлеуметтік норманың бір бөлігі ретінде қабылданады. Мереке, туған күн, тіпті аза күндерде де үстелден ішімдік табылатыны қалыпты жағдай саналады. Бұл – ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан мәдени сценарий.

"Біздің қоғамда "ішсең – еркек", "ішпесең – қызықсыз" деген түсінік бар. Бұл – өте қауіпті стереотип. Өйткені, адамдардың көбі ішімдікті қарым-қатынас құралы ретінде қолданады. Ал шын мәнінде ол қарым-қатынасты бұзады", – дейді Назира Бурхан.

Әлеуметтанушылардың зерттеуінше, алкоголь тұтыну деңгейі жоғары қоғамдарда сенім мен ашықтық деңгейі төмен болады. Себебі адамдар эмоцияны ішімдік арқылы шығаруға дағдыланып, шынайы қарым-қатынас орнатуға қиналады.

Жасөспірімдер арасындағы тәуелділік

Соңғы жылдары Қазақстанда жасөспірімдер арасында ішімдікке ерте бейімдік байқалып отыр. Ұлттық статистика бюросының дерегіне сәйкес, 2024 жылы 15-18 жас аралығындағы жасөспірімдердің 14 пайызы айына кемінде бір рет алкоголь ішкен.

Назира Бурхан бұл құбылысты ата-аналардың эмоционалды немқұрайлығы мен әлеуметтік желілердегі "жалған еркіндік" культімен байланыстырады.

"Қазіргі жастар ішімдікті "еркіндіктің символы" деп түсінеді. Ал шын мәнінде, ол – еркіндіктің жоғалуы. Еркін адам ешнәрсеге тәуелді болмайды", – дейді ол.

Ішкі диалог және өз-өзіне өтірік айту

Психолог ішімдікке тәуелді адамның ең басты жауы – өз ойы екенін айтады.

"Көп адам өзіне өтірік айтады: "мен қалаған кезде тастай аламын", "бұл әдет емес", "бәрі де ішеді". Бұл – өзін-өзі алдау механизмі. Ми әр ішкен сайын жаңа нейрондық байланыс жасайды. Бір күні адам шынымен қаласа да, тоқтата алмай қалады", – дейді маман.

Ғылыми тұрғыда бұл нейропластикалық бейімделу деп аталады. Ми алкогольмен байланысты нейрондық жолдарды күшейтеді, ал ішімдіксіз өмірді стресс ретінде қабылдай бастайды. Сондықтан тәуелділік – ерік күші жетпей қалған жағдай емес, мидың қайта бағдарламаланған күйі.

Тәуелділікті жеңу қайдан басталады?

Назира Бурханның айтуынша, ішімдікке тәуелділікті жеңу – ең алдымен ішкі шындықты мойындаудан басталады.

"Көп адам "менде мәселе жоқ" деп өзін алдайды. Бірақ шын өзгеріс тек мойындаудан басталады. Мен өз клиенттеріме әрдайым айтам: "Сен – ауру емессің, сен – емделуге шешім қабылдай алатын адамсың", – дейді ол.

Психолог атап өткендей, тәуелді адамға бір ғана тыйым немесе жазалау әсер етпейді. Оған қолдау, сенім және түсіністік қажет.

"Біз адамдарды айыптаудан арылуымыз керек. Тәуелділік – бұл әлсіздік емес, көмекке шақыру. Адам ішімдік арқылы "менің жаныма ауыр" деп айқайлап тұр. Біз оны тыңдауымыз керек", – дейді Назира ханым.

Ішімдікке тәуелділік – көрінбейтін, бірақ қоғамды іштен улап жатқан дерт. Ол тек бауыр мен жүйкені ғана емес, адамның рухын әлсіретеді.
Назира Бурханның пікірінше, ең маңызды қадам – тәуелділікті тек медициналық емес, адамдық және рухани тұрғыдан түсіну.

"Әр адамда жарық бар. Ішімдік сол жарықты тұмшалап тастайды. Бірақ ол мәңгі сөнбейді. Тек өз ішіңдегі жылуды қайта жағуға батылдық керек", – дейді ол.

Ішімдік тәуелділігінің жасырын механизмі мен адам миына әсері

Психолог Назира Бурханның айтуынша, ішімдікке тәуелділік – жай ғана жаман әдет немесе еріксіздік емес, ол нейробиологиялық өзгерістердің күрделі тізбегі. Бұл үдеріс мидың марапаттау орталығына, дофамин және серотонин секілді нейромедиаторларға әсер етеді.

"Адам алғаш рет ішімдік ішкенде ми дофаминнің көп мөлшерін бөледі. Бұл ләззат сезімін, жеңілдік пен қуаныш әсерін тудырады. Уақыт өте келе, ми бұл сезімді тек алкоголь арқылы алуға үйреніп кетеді. Яғни табиғи мотивация мен қуаныш тетігі бұзылады. Осы сәттен бастап адам өз еркінен тыс, химиялық тәуелділік шеңберіне түседі", – дейді маман.

Ғылыми зерттеулерге сүйенсек, ішімдік мидың 126-дан астам аймағына әсер етеді, соның ішінде шешім қабылдау, эмоцияны реттеу және есте сақтау үшін жауапты фронтальды қыртыс ең қатты зақымданады. Гарвард университетінің нейропсихологтары жүргізген зерттеуде алкоголизмге бейім адамдардың миында грей-маттер көлемі 5-11 пайызға азаятыны дәлелденген. Бұл – адамның ақыл-ой қабілетінің, бақылау мен моральдық жауапкершілігінің төмендеуін білдіреді.

Оқи отырыңыз: "Әкім болғандар да бар": Танымал психолог тәуелділікке ұшыраған адамдар жайлы айтты

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша, алкоголь жыл сайын әлемде 3 миллионға жуық адамның өліміне себеп болады. Бұл – әр 10 өлімнің біреуі ішімдікке тікелей немесе жанама байланысты деген сөз. Қазақстанда да жағдай көңіл көншітпейді: Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, елімізде жыл сайын алкогольден улану мен созылмалы ішімдікке тәуелділіктен 5 мыңнан астам адам қайтыс болады, ал есепте тұрған науқастар саны 90 мыңнан асады.

Жүйке жүйесі мен эмоциялық тепе-теңдік бұзылысы

Назира Бурханның айтуынша, алкоголь тек ағзаны улап қоймай, жеке тұлғаның құрылымын өзгертеді.

"Алғашында адам өзін еркін, көңілді, батыл сезінеді. Бірақ уақыт өте келе бұл әсер керісінше айналады – ашушаңдық, агрессия, уайым, өзін кінәлі сезіну, қоғамнан оқшаулану байқалады. Бұл – ішімдік арқылы жасанды түрде дофамин өндірісін күшейтудің нәтижесі. Ми табиғи жолмен қуаныш сезімін тудыру қабілетін жоғалтады", – дейді психолог.

Алкогольдің әсерінен адам эмоциялық тұрақтылығын жоғалтады, кішкентай қиындықты да көтере алмай қалады. Дәл осы психикалық күйзеліс ішімдікті қайта ішуге итермелейді. Бұл – "құлып пен кілт" механизмі, яғни адам проблемадан қашып, оны шешудің орнына мас күйінде ұмытқысы келеді.

Америкалық Ұлттық алкогольді зерттеу институтының мәліметі бойынша, тұрақты ішімдік ішу депрессия мен мазасыздықтың даму ықтималдығын 4 есе арттырады. Психологиялық тұрғыда ішімдік адамның өзін-өзі бағалауын төмендетіп, оның әлеуметтік мәртебесіне де әсер етеді: жұмыстан айырылу, отбасылық жанжал, ажырасу, достармен қарым-қатынастың үзілуі сияқты салдарлар жиі байқалады.

Әйелдер мен ерлер арасындағы айырмашылық

Психолог атап өткендей, әйелдердің организмі алкогольге ерлерге қарағанда әлдеқайда сезімтал. Себебі әйел ағзасында су мөлшері аз, ал май тіні көп, сондықтан алкоголь баяу ыдырайды және улану жылдам жүреді.

Ғылыми деректерге сүйенсек, әйелдерде бауыр циррозы мен алкогольдік психоз ерлерге қарағанда екі есе жылдам дамиды.

"Қоғамда ішімдікке бейімдік көбіне ерлерге тән деген стереотип бар. Бірақ соңғы жылдары әйел алкоголизмі жасарып, жиілеп барады. Бұл – алаңдатарлық үрдіс. Жасырын ішу, күйзеліс, жалғыздық, әлеуметтік қысым – бәрі әйелдерді тәуелділікке итермелейді. Ал аналардың ішімдікке салынуы ұрпақтың денсаулығына тікелей қауіп", – дейді Назира Бурхан.

Қазақстандағы және әлемдегі үрдістер

ДДСҰ деректеріне сәйкес, әлемде әр адамға орта есеппен жылына 6,2 литр таза этанол (алкогольдің таза мөлшері) келеді. Еуропада бұл көрсеткіш 10-12 литрге дейін жетеді.

Қазақстан бұл тізімде орташа деңгейде, яғни жылына шамамен 8 литр шамасында. Бірақ сарапшылардың айтуынша, бұл – ресми дерек қана, бейресми тұтыну бұдан әлдеқайда жоғары.

Республикалық психикалық денсаулық орталығының статистикасы бойынша, соңғы 5 жылда елімізде жасөспірімдер арасындағы алкогольге тәуелділік 15 пайызға артқан. 14-17 жас аралығындағы әрбір 7-ші бала айына кем дегенде бір рет ішімдік ішіп көргенін мойындаған.

"Бұл – тек медициналық емес, әлеуметтік дағдарыс. Егер біз жастардың эмоционалдық интеллектін, өз-өзіне сенімін дамытпасақ, олар бос кеңістікті алкоголь немесе басқа стимуляторлармен толтыруға тырысады. Бұл – заманауи қоғамның ауруы", – дейді Назира Бурхан.

Ми мен ағзаға әсер ететін жасырын салдарлар

Ішімдіктің әсерінен бауырда майлы дистрофия пайда болады, ол уақыт өте келе циррозға ұласады. Сонымен қатар, алкоголь жүрек бұлшықетінің әлсіреуіне, қан қысымының тұрақсыздануына және инсульт қаупінің артуына себеп болады.

Америкалық кардиологиялық қауымдастықтың дерегіне сәйкес, күніне бір стақаннан артық алкоголь тұтынатын адамдарда жүрек аурулары 38 пайыз жиірек кездеседі.

Оқи отырыңыз: Абай облысында қоғамдық орындарда алкоголь ішкен 1 600-ден астам азамат жауапқа тартылды

Мидың жұмысына келсек, алкоголь есте сақтау мен назар шоғырландыру қабілетін төмендетеді. Тіпті ішімдікті тоқтатқаннан кейін де мидағы нейрондық байланыстар бұрынғы қалпына келу үшін 6 айдан 2 жылға дейін уақыт қажет етеді.

Психологиялық тұрғыда тәуелділіктің терең тамыры

Назира Бурханның айтуынша, ішімдікке бейімділіктің астарында көбіне балалық шақтағы жарақаттар, эмоциялық жетіспеушілік және құндылықтық дағдарыс жатады.

"Көп адам ішімдікті көңіл көтеру үшін емес, жан жарасын ұмыту үшін ішеді. Кішкентай кезінде өзіне сенімсіз, бағаланбаған, жалғыз өскен бала ересек өмірде ішімдік арқылы өзін еркін және қабылданған сезінеді. Бірақ бұл уақытша эффект", – дейді ол.

Коуч маманның пікірінше, тәуелділіктің ең қауіпті жағы – адам өзін жоғалтады. Уақыт өте келе оның санасы ішімдікпен бірге өмір сүруге бейімделеді. Ол таңертең ішпесе тұра алмайды, бірақ іштім десе де ләззат сезбейді. Бұл – психологиялық құлдық.