Жыл сайын 3,5 млн адам көз жұмады: Есірткіге тәуелділіктің салдары қандай және одан қалай айығуға болады

Бүгінгі таңда әлемнің әр түкпірінде есірткі мәселесі тек құқықтық немесе медициналық емес, сонымен қатар психологиялық, әлеуметтік, мәдени дағдарысқа айналып отыр. БҰҰ-ның есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының 2024 жылғы есебінде:

• әлемде 296 миллион адам өмірінде кем дегенде бір рет есірткі қолданған;
• олардың 39,5 миллионы тұрақты түрде тәуелділіктен зардап шегеді;
• ал 3,5 миллион адам есірткіге байланысты тікелей немесе жанама себептерден жыл сайын көз жұмады.

Қазақстан да бұл індеттен тыс емес. Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі бойынша, елімізде 100 мыңнан астам адам есірткіге тәуелділіктен ресми тіркеуде тұр. Бірақ сарапшылардың айтуынша, бұл нақты саннан бірнеше есе аз көрсеткіш – себебі көп адам көмек сұрауға қорқады. Бүгін біз осы күрделі әрі нәзік тақырыпты психологиялық тұрғыдан талқылау үшін психоаналитик, тәуелді мінез-құлық маманы Жанар Оспанмен сұхбат құрдық.

 – Қазіргі қоғамда есірткіге тәуелділік неге кеңінен таралып отыр? Бұл тек әлсіз адамдардың таңдауы ма?

– Жоқ, бұл – ең үлкен қателік. Есірткіге тәуелділік тек әлсіз адамның таңдауы емес, ол – күрделі психологиялық, биологиялық және әлеуметтік құбылыс. Психоанализ тұрғысынан қарасақ, тәуелділік – адамның бейсаналы түрде ішкі ауырсынудан қашуының көрінісі. Мысалы, бала кезінде эмоциялық назардан айырылған, жиі сыналған немесе қабылданбаған адам есейгенде сол бос орынды бір нәрсемен толтыруға тырысады. Кейде ол – жетістік, кейде – махаббат, ал кейде, өкінішке қарай – есірткі. Мәселен, біз терапияда жиі байқаймыз: тәуелділікке бейім адамдардың 80 пайызында бала кездегі травмалар бар. Олардың санасында "мен жақсы емеспін", "мен ешкімге керек емеспін" деген терең сенім қалыптасқан. Бұл – есірткінің тамыры психикада жатқанын көрсетеді. Ол – тек химиялық тәуелділік емес, эмоциялық тәуелділік.

 – Демек, тәуелділікке бейім адамның мінезі, ойлау жүйесі өзгеше ме?

– Иә, кейде тәуелділікке бейім тұлғалардың мінез құрылымы ерекше болады. Психологияда мұндай адамдарды "аддиктивті тип" деп атаймыз.

Олардың бойында көбіне үш ерекшелік байқалады:

• шектен тыс сезімталдық;
• төмен өзін-өзі бағалау;
• қарым-қатынаста тәуелділік пен жалғыздық сезімі.

Мысалы, мұндай адам қиын жағдайда шынайы сезімін айта алмай, ішкі ауырсынуын жасырғысы келеді. Ал есірткі оған "уақытша еркіндік" сезімін береді. Психоанализде бұл механизмді "ауыстыру" деп атаймыз – адам ауыр эмоциясын басқа нысанға бағыттайды.

Оқи отырыңыз: Ақтөбе облысында жыл басынан бері 483 келіден астам есірткі тәркіленді

– Алғашқы белгілер туралы айтсақ. Ата-ана немесе жақындары тәуелділікті қалай ерте байқай алады?

– Бірінші белгілер әрдайым мінез-құлық пен эмоциялық күйден басталады.

Мысалы:

• ұйқы мен тәбет бұзылады;
• көзқарасы шаршаңқы, ойы тұрақсыз болады;
• бұрын ұнатқан істерге қызығушылық жоғалады;
• шыдамсыздық, агрессия немесе бейжайлық пайда болады;
• ақшалай шығындар көбейеді, түсіндіру қиын болады.

Кейбір ата-аналар баласының тұйықталуын "жасөспірімдік кезең" деп қабылдайды. Бірақ бұл – өте қауіпті қателік. Психоаналитик ретінде мен әрқашан айтамын: жасөспірімнің мінезіндегі кез келген күрт өзгеріс – ескерту сигналы. ДДҰ мәліметінше, тәуелділіктің алғашқы белгілерін байқаған отбасылардың 70 пайызы дер кезінде көмек сұрағанда, баланы толық емдеп шығуға мүмкіндік болған.

– Жақындары мұндай жағдайда не істеуі керек? Ұрысу ма, әлде үнсіз қалу ма?

– Ең қиыны да – осы. Көп ата-ана қорқыныштан эмоцияға беріліп, баласын ұрысады. Бірақ бұл – мәселені ушықтырады. Психологияда бар қағида: "ұят емес, қауіп бар". Яғни ұялмау, мәселені жасыру емес, ашық айту маңызды. Бір мысал келтірейін. Маған бірде 16 жастағы ұлы бар ана келді. Ұлы бірнеше ай бойы өз бөлмесінде қамалып, сабағына бармай, үнемі шаршаңқы жүрген. Тексеріс барысында оның синтетикалық есірткі қолданғаны анықталды. Анасы алғашында өз-өзіне кінә артып, қатты күйзеліске түскен. Бірақ терапия барысында біз оның баласымен ашық әңгіме орнатып, кінә мен қорқынышты "қолдау мен түсінуге" ауыстырдық. Бір жыл ішінде ол бала толық емделіп, қайта оқуына оралды. Осыдан шығатын қорытынды – жақындардың махаббаты мен сабыры кейде дәріден де маңызды.

– Ал неге адамдар маманға барудан қорқады? Психологқа немесе психоаналитикке бару ұят сияқты қабылданады ғой...

– Өкінішке қарай, иә. Бұл – біздің қоғамның басты стереотиптерінің бірі. Бірақ әлемде бұл көзқарас баяғыда өзгерген. Мысалы, Еуропада әрбір төртінші адам жылына кем дегенде бір рет психотерапевтке барады. Себебі олар түсінеді: психологиялық гигиена – дене гигиенасы сияқты маңызды. Қазақстанда соңғы 5 жылда психологиялық көмекке жүгінетіндердің саны 40 пайызға артқан. Бұл – жақсы көрсеткіш.
Бірақ тәуелділікке келгенде адамдар әлі де ұялады, себебі "нашақор" деген таңба қорқытады. Мен үнемі айтамын: маманға бару – әлсіздік емес, ерлік. Бұл – адам өз өмірін өзгертуге дайын екенін көрсететін ең батыл қадам.

– Синтетикалық есірткілер туралы көп айтылып жүр. Олардың айырмашылығы неде және неге олар қауіпті?

– Бұл өте өзекті сұрақ. Егер бұрын есірткі көбіне табиғи өсімдіктерден (гашиш, опий) алынатын болса, қазір синтетикалық түрлері – "спайс", "мефедрон", "соль" сияқты түрлері басым. Синтетикалық есірткілердің ерекшелігі – оларды анықтау қиын, ал әсері әлдеқайда күшті. Бір ғана дозадан кейін-ақ адамда галлюцинация, дүрбелең, агрессия, суицидтік ойлар пайда болуы мүмкін. 2023 жылы ДДҰ жариялаған деректерге сүйенсек, синтетикалық есірткілердің әсерінен болған психоз жағдайлары соңғы 10 жылда үш есеге артқан. Бұлар орталық жүйке жүйесіне тікелей әсер етіп, ми нейрондарын өлтіреді. Әсіресе 25 жасқа дейінгі жастарда мидың даму процесі тоқтап қалады. Сондықтан синтетикалық есірткі – психологиялық тұрғыдан "адамның менін" жоятын зат.

– Емделу процесі қалай жүреді? Тек дәрі-дәрмек жеткілікті ме, әлде психотерапия міндетті ме?

– Емделудің екі кезеңі бар: физиологиялық және психологиялық. Бірінші кезеңде дәрігерлер ағзаны уыттан тазартады, жүйке жүйесін қалпына келтіреді. Бірақ бұл – тек бастапқы қадам. Нағыз жұмыс екінші кезеңде басталады – яғни психоаналитикалық емдеуде. Біз терапияда адамның есірткіге жүгіну себептерін іздейміз: неге ол ауыр эмоциямен бетпе-бет келгісі келмеді? Кейде бұл себеп 10, тіпті 20 жыл бұрынғы бала кездегі жарада жатады. Мысалы, бір клиентім есірткіге 25 жасында тәуелді болған. Талдау барысында анықталды: бала кезінде анасы жиі ауырып, ол өзін "кінәлі" сезінген. Бұл сезім ересек өмірінде ішкі қысым туғызған. Ол осы қысымды жеңу үшін есірткі қолданған. Ал түпкі себебін түсінген соң, оның тәуелділігі біртіндеп жойылды.

– Мұндай терапия қанша уақыт алады?

– Бұл әр адамға байланысты. Кейде бірнеше ай, кейде бірнеше жыл қажет. Бірақ психоанализдің басты мақсаты – тек есірткіден бас тартқызу емес, өмірді қайта сезінуге үйрету. Тәуелділік – бос кеңістіктің көрінісі. Егер адам сол кеңістікті жаңа мағыналармен толтырмаса, қайта оралу қаупі жоғары.

Оқи отырыңыз: Шаруа қожалығынан 185 келіден астам марихуана табылды: әкесі мен ұлына үкім шықты

– Сіздің тәжірибеңізде ерекше әсер еткен жағдай болды ма?

– Иә, көп болды. Бірақ бір оқиға есімнен кетпейді. 30 жастағы жігіт келді. 10 жыл бойы түрлі есірткі түрін қолданған. Терапия барысында ол бала кезінде "ер адам жыламауы керек" деген тәрбиемен өскенін айтты. Эмоциясын жасырып, ауырсынуды сыртқа шығара алмаған. Сол себепті ішкі қысымды есірткімен жеңуге тырысқан. Бірнеше айлық жұмыс барысында ол алғашқы рет сеанс кезінде жылады. Сол сәтте ол өзімен татуласты. Қазір ол өзге тәуелділерге көмек көрсететін волонтерлік топтың жетекшісі.

– Қоғамда "нашақор жазалансын" деген көзқарас бар. Сіз бұған қалай қарайсыз?

– Мен жазалауға қарсы емеспін, бірақ жаза жалғыз жол емес. БҰҰ дерегіне сүйенсек, жазалау саясаты басым елдерде тәуелділердің саны азаймаған, керісінше жасырын тұтыну артқан. Ал керісінше, реабилитация мен психологиялық көмек жүйесі дамыған елдерде – мысалы, Португалия, Нидерланд, Норвегия – тәуелділік деңгейі соңғы он жылда 40-60 пайызға төмендеген. Сондықтан есірткіге қарсы күрестің басты бағыты – адамды емдеу, қалпына келтіру, қоғамға қайта қосу.

– Тәуелділіктен арылған соң адам өмірін қалай қайта құра алады?

– Бұл ең маңызды сұрақтардың бірі. Емделу – соңғы нүкте емес, жаңа бастама. Көп адам "мен енді есірткісіз өмір сүре алам ба?" деп қорқады. Біз терапияда оларға "бос орынды өмірмен толтыру" принципін үйретеміз:

• спорт, шығармашылық, волонтерлік;
• отбасылық қарым-қатынасты қалпына келтіру;
• өзіндік мақсаттар қою.

ДДҰ дерегі бойынша, өмірінде жаңа мағына тапқан адамдардың 84 пайызы қайта тәуелділікке оралмайды.

– Ал отбасының рөлі қандай?

– Отбасы – бұл "қалпына келтіру орталығының" ең бірінші қабаты. Жақындарының қолдауы емнің нәтижесін екі есе арттырады. Бірақ мұнда тепе-теңдік қажет. Тым бақылау – кері әсер етеді, ал бейжайлық – адамды жалғыз қалдырады. Сондықтан, психоаналитиктер "жылы қадағалау" әдісін ұсынады.

– Сіздің ойыңызша, жастарды бұл жолдан қалай сақтап қалуға болады?

– Ең мықты профилактика – білім мен сенім. Жастар есірткі туралы шынайы ақпаратты ата-анасынан, ұстаздан, қоғамнан алмаса, оны интернеттен іздейді. Ал ол жақта көбіне бұрмаланған ақпарат. Мектептерде психологиялық сағаттар мен есірткіге қарсы тренингтерді көбейту қажет. Мысалы, Финляндияда мектеп бағдарламасына "эмоциялық сауаттылық" сабағы енгізілгеннен кейін, жасөспірімдер арасындағы есірткі қолдану көрсеткіші 30 пайызға азайған.

Есірткі – тек ағзаны емес, жанның құрылымын бұзатын дерт. Бірақ ол үкім емес. Егер адам көмек сұраса, үміт бар. Мен әр пациентіме: "Сенің бойыңда өмірге қайта келетін күш бар, тек өзіңе сен" деймін. Тәуелділік – жолдың соңы емес, тек бұрылысы. Одан өтіп, жаңа өмір бастау – әркімнің қолында.

Оқи отырыңыз: "Дала Қырандары" Павлодарда есірткі сатушыларға қарсы акция өткізді