Қазақстанның өңірлерінде сәлем салу дәстүрі қалай сақталған

Қазақ халқының мәдениеті мен рухани өмірі ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа ауызша және тұрмыстық дәстүр арқылы жетіп отырған. Сол мәдениеттің алтын діңгектерінің бірі – сәлем салу дәстүрі. Бұл дәстүрдің түпкі мәні қарапайым амандасудан әлдеқайда терең: ол құрметтің, ибалылықтың, ұлт мәдениетіне адалдықтың көрінісі.

Қазақ қоғамында келіннің иіліп сәлем салуы – тек отбасы ішіндегі рәсім емес, бүкіл қоғамдағы әдеп жүйесінің басты қағидаларының бірі. Бұл әрекет арқылы келін өзіне жаңа отбасының мүшесі ретінде қабылданғанын, сол әулетке құрметпен қарайтынын білдіреді. Халықта "Келін енесінің топырағынан" немесе "Сәлем салған келіннен ел іргесі сөгілмейді" деген сөздердің айтылуы бекер емес.

Тарихи тамыры және этнографиялық негізі

Сәлем салудың шығу тарихы түркі дәуіріне дейінгі кезеңдермен сабақтас. Көне түркі қоғамында үлкенге иілу, тағзым ету – рухқа, ата-баба аруағына құрмет көрсету белгісі болған.

Тарихшы ғалым Әлкей Марғұлан өзінің "Эпос және этнография" еңбегінде: "Түркі тайпаларында әйелдің иілуі мен ерге тағзым етуі – оның бағыныштылығы емес, әулет рухына құрмет көрсету нышаны. Бұл – адамның өз орнын сезіну мәдениеті", – деп атап өтеді.

Кейін бұл дәстүр ислам өркениетімен ұштасып, моральдық-әдептік мазмұнмен байыды. Қазақ қоғамында келіннің иілуі – Алланың берген отбасылық бірлікті құрметтеу, үлкеннің батасын алу, береке тілеу ниетінен туған әрекетке айналды.

Сәлем салудың әлеуметтік рөлі

Этнографтар сәлем салуды қазақ қоғамындағы әлеуметтік байланыстарды бекітетін, иерархиялық жүйені реттейтін құрал ретінде қарастырады.

Келіннің әрбір сәлемі – үлкенге құрмет, кішілерге үлгі, отбасылық татулықтың көрінісі.

Әлеуметтанушы М.Қ. Қойгелдиев өзінің зерттеуінде келіннің сәлем салуы арқылы қоғамдағы тәртіп пен этикалық нормалардың ұрпаққа берілуін сипаттайды:

"Қазақта келін иіліп сәлем салғанда, ол бір ғана отбасына емес, сол әулет арқылы бүкіл қоғамға мәдени құрмет көрсетеді. Бұл – кіші буынның үлкенге бағынуы емес, рухани сабақтастық".

Оқи отырыңыз: Силла патшалығынан сәнді Сеулге дейін: Кореяның төрт қаласынан фоторепортаж

Сәлем салу дәстүрі отбасы мен қоғам арасындағы байланысты нығайтып, әйелдің инабаттылығын көрсетеді. Келіннің бұл әрекеті арқылы отбасында сыйластық орнап, ері мен енесінің, ағайын мен абысынның арасындағы қарым-қатынас мәдени арнада дамиды.

Рәсімнің орындалу тәртібі мен символикасы

Сәлем салу рәсімі көбіне таңертең және кешкісін орындалады. Келін үлкендерді көргенде, оң қолын кеудесіне қойып, иіліп "Аман болыңыздар!" немесе "Сәлем бердік!" деп айтады.

Кей өңірлерде келін тізесін сәл бүгіп, терең иіліп сәлем салса, кей жерлерде қолды тізеге қойып иіледі.

Бұл әрекет – сырт көзге қарапайым көрінгенімен, оның астарында:

• құрмет;
• сабыр;
• тәртіп;
• инабаттылық;
• рухани тазалық жатыр.

Халық түсінігінде келіннің иілуі – "мен өзімді бұл әулеттің бір бөлшегімін" деген ишара. Бұл – өз орнын білу мәдениеті, рухани тәрбие көрінісі.

Сәлем салу туралы фольклор мен әдебиетте

Қазақ ауыз әдебиетінде сәлем салу дәстүрі жиі суреттеледі. Мысалы, "Қыз Жібек" жырында Төлегенмен отау құрған Жібек жаңа жұртқа барғанда, ел алдында иіліп сәлем салады. Бұл – оның тәрбиелі, инабатты екенін көрсету үшін қолданылған көркем деталь.

Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" романында Әйгерімнің алғаш рет Құнанбай әулетіне келген тұсы:

"Жас келін иіліп сәлем салғанда, үй ішіндегілердің бәрі риза болып, әдептілігіне сүйсінді", – деп бейнеленеді.

Сондай-ақ Ыбырай Алтынсариннің әңгімелерінде де сәлем салу – қыз баланың тәрбиесінің көрсеткіші ретінде көрініс табады.

Ал ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеев жазбаларында:

"Иілген басты ел жұлқымайды, иіліп сәлем салған келін елдің берекесін сақтайды", – деп атап өтеді.

Оқи отырыңыз: Жапония, Түркия және Вьетнам. Қазақстандықтар күзде қай елде демалады

Бұл мысалдар сәлем салу дәстүрінің тек тұрмыстық емес, моральдық және мәдени маңызы зор екенін дәлелдейді.

Сәлем салудың тәрбиелік және психологиялық мәні

Психологтардың пікірінше, дәстүрлі қоғамдағы ритуалдар адамның мінез-құлқын реттеп, ішкі мәдениетті қалыптастырады.
Сәлем салу келіннің бойында сабырлылық, өзін-ұстау, эмоцияны бақылау дағдыларын дамытады.

Психология ғылымдарының кандидаты Н. Ермекова өз зерттеуінде келіндердің сәлем салуы мен отбасындағы эмоционалдық климат арасындағы байланысты көрсеткен. 2022 жылы жүргізілген сауалнама нәтижесінде:

• Сәлем салу дәстүрін сақтайтын отбасылардың 83%-ында үлкен-кіші арасындағы қарым-қатынас жылы әрі сенімді болған.
• Ал бұл дәстүр сақталмаған отбасылардың 41%-ында буындар арасындағы түсініспеушілік жиі байқалған.

Демек, сәлем салу дәстүрі тек мәдени белгі емес, отбасылық психологияның тұрақтандырушы факторы.

Аймақтық ерекшеліктер мен жергілікті дәстүрлер

Қазақстанның әр өңірінде сәлем салудың өз ерекшелігі бар:

• Батыс өңірде келін иіліп, тізесін сәл бүгіп сәлем салады, кейде қос қолын тізесіне қойып, "Сәлем бердік!" дейді.
• Орталық Қазақстанда келін оң қолын кеудесіне қойып, аздап иіледі.
• Оңтүстікте келіндер көбіне "Сәлем салдым!" деп айтып, сәл иіледі, кейде қолын төбесіне апарып, "бас ию" ишарасын жасайды.
• Шығыста бұл дәстүр "тағзым" деп аталып, ата-енеге сәлем салумен қатар, көрші үлкендерге де құрмет көрсетіледі.

Осы ерекшеліктердің бәрі қазақ қоғамының бай этномәдени жүйесін және сәлем салудың өмірмен тығыз байланысын көрсетеді.

Сәлем салу және әйел бейнесі

Сәлем салу – қазақ әйелінің инабатты, сабырлы, ақылды, тәрбиелі болмысын сипаттайтын мәдени код. Келіннің иілуі – оның әлсіздігін емес, рухани күшін көрсетеді. Әйел – отбасының ұйытқысы, елдің берекесі. Сол себепті келіннің сәлем салуы арқылы бүкіл әулеттің рухани тепе-теңдігі сақталады.

Философ С. Нұрмұратов "Қазақ дүниетанымы және рухани код" еңбегінде:

"Сәлем салу – әйелдің ерге бас июі емес, адамның адамға құрмет көрсету мәдениеті. Бұл – өркениетті қоғамның белгісі", – дейді.

Бүгінгі заман және дәстүрдің жаңғыруы

Қазіргі қоғамда дәстүрге деген көзқарас әртүрлі. Кейбір жастар сәлем салуды ескілік деп қабылдағанымен, соңғы жылдары бұл дәстүр қайта жаңғырып келеді.

Әлеуметтік желілерде келіндердің сәлем салу сәттерін бейнелейтін видеолар ұлттық құндылықты насихаттайтын көрініске айналды.

Мысалы, TikTok пен Instagram желілеріндегі #СәлемСалуChallenge хэштегімен жарияланған роликтер миллиондаған қаралым жинаған. Бұл – жастардың ұлттық мәдениетке қайта бет бұрып, дәстүрге жаңаша көзқараспен қарауының айғағы.

Оқи отырыңыз: Қытайдың батыс қақпасы: Шыңжаң өлкесінен шағын репортаж

Ғылыми көзқарас және этнопедагогикалық талдау

Этнопедагогика тұрғысынан сәлем салу – ұлттық тәрбие құралы. Профессор З. Ахметова "Қазақ қызының мінез-құлық мәдениеті" еңбегінде бұл дәстүрдің тәрбиелік жүйедегі орнын былай сипаттайды:

"Сәлем салу – әйел затының бойындағы кішіпейілдікті, сабырлылықты, әдеп пен парасатты ұрпақ бойына сіңірудің тамаша үлгісі".

Осылайша, дәстүр арқылы моральдық тәрбие, әдеп нормасы, мәдени мінез қалыптасады.

Сәлем салу – қазақ халқының рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі. Бұл дәстүр ғасырлар бойы қалыптасып, ұлттың этикалық, эстетикалық және рухани болмысын бейнелеп келеді. Сәлем салған келін – инабат пен ұяттың иесі, ұлт мәдениетінің сақтаушысы. Осы дәстүр арқылы қазақ халқы үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсету, отбасы берекесін сақтау қағидаларын ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыр.

Сәлем салу – өткеннің қалдығы емес, мәңгілік ұлттық рухтың белгісі. Ол – ұлттың мәдени жадында сақталып, жаңа ғасырда да өз мәнін жоғалтпайтын өміршең құндылық.