Пайызсыз несие: ислам банкингі қалай жұмыс істейді

№1. Ислам банкингі деген не және ол қалай жұмыс істейді?

Ислам банкингі – Құран мен шариғат қағидаларына сүйенетін қаржы жүйесі. Оның басты айырмашылығы – ақшаға пайыз алу немесе төлеу (риба) қатаң түрде тыйым салынған.

Бұл жүйеде ақша өзінен-өзі пайда әкелмейді. Яғни, банк табыс табу үшін міндетті түрде нақты активке, өнімге немесе қызметке инвестиция салуы тиіс. Сондықтан ислам банкингі көбіне "әділетті экономикалық серіктестік моделі" деп аталады.

Мұндай жүйе әлемнің 75-тен астам елінде бар, ал активтер көлемі 4 триллион АҚШ долларынан асып отыр. Ең дамыған нарықтар – Малайзия, Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері және Бахрейн.

№2. Кімдер пайдалана алады?

Ислам банкингі тек мұсылмандарға арналған жүйе емес. Оны кез келген адам пайдалана алады – бастысы, шариғат ережелеріне қайшы келмеуі керек.

Банк ислам талаптарына сай төмендегі қағидаларды ұстанады:

Тыйым салынған салаларға инвестиция жасалмайды. Мысалы, алкоголь, құмар ойын, темекі, қару-жарақ өндірісі сияқты бизнес түрлері. Барлық мәміле нақты активке сүйенеді. Ақша тек тауар, үй, жер немесе қызмет түріндегі нақты құндылыққа айналуы керек.
Тәуекел ортақ. Классикалық банкте тәуекел тек клиентке жүктелсе, ислам банкінде банк те табыс пен шығынды бөліседі.

№3. Ислам ипотекасы қалай жұмыс істейді?

Көпшілікті қызықтыратын ең өзекті сұрақтардың бірі – ислам ипотекасының ерекшелігі. Бұл жүйеде банк ақшаны қарызға бермейді, керісінше жылжымайтын мүлікті сатып алып, оны клиентке бөліп сатады.

Мысалы:

• клиент өзі қалаған пәтерді таңдайды;
• Ислам банкі сол пәтерді өз атына сатып алады. Кейін оны клиентке келісілген үстеме бағамен, бірақ белгілі мерзім ішінде бөліп төлеу шартымен қайта сатады.
• Бұл әдіс "мурабаха" деп аталады. Мұнда пайыз деген ұғым жоқ, банк тек тауар бағасының үстемесінен табыс табады.

Кей жағдайларда "иджара" (жалдау) моделі қолданылады:

1. Банк үйді сатып алып, клиентке ұзақ мерзімге жалға береді;
2. Барлық төлем толық өтелгеннен кейін, үйдің меншігі клиентке өтеді. Осылайша, ислам ипотекасында пайыздық өсім емес, нақты келісілген баға мен әділ шарттар қолданылады.

№4. Депозиттердің ерекшелігі

Кәдімгі банктерде депозит ашқан адам алдын ала белгілі пайыз алады. Ал ислам банкингінде мұндай кепілдендірілген табыс болмайды, себебі ол да "рибаға" жатқызылады.

Мұнда клиент ақшасын инвестициялық шотқа салады, банк бұл қаражатты шариғатқа сай бизнес-жобаларға инвестициялайды. Пайда түскен жағдайда табыс екі жақтың келісімімен бөлінеді. Егер шығын болса, ол да пропорционалды түрде бөлінеді.

Негізгі түрлері:

• Мудараба – клиент ақша салады, банк оны басқарады. Табыс ортақ, бірақ шығынды клиент көтереді.
• Мушарака – екі жақ та инвестиция салып, табыс пен тәуекелді бірге бөліседі.
• Вадиа – қаражат тек сақтауға арналған шотта ұсталады, банк табыс төлемеуі мүмкін.

№5. Ислам банкингінің басты қағидалары

Ислам қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін бес негізгі принцип бар:

1. Риба (пайыз) – тыйым салынған. Ақшадан ақша табу әділетсіз деп саналады.
2. Мейсир (құмар ойын) мен гарар (белгісіздік) бар мәмілелер жарамсыз.
3. Нақты активке негізделу міндетті.
4. Тәуекел мен жауапкершілік ортақ болуы тиіс.
5. Этикалық бизнес және әлеуметтік әділдік – басты қағида.

№6. Қазақстандағы ислам банкингі

Қазақстанда ислам банкингі 2009 жылдан бастап заңмен реттеле бастады. Бүгінде Al Hilal Islamic Bank – елдегі алғашқы әрі әзірге жалғыз толыққанды ислам банкі. Сонымен қатар, Қазақстан Даму Банкі, Астана халықаралық қаржы орталығы (AIFC) және құқықтық шариғат кеңестері ислам қаржы құралдарын дамыту бағытында белсенді жұмыс істеп келеді.

Сарапшылардың пікірінше, алдағы жылдары бұл сектор қарқынды өседі. Себебі халал экономика мен жауапты инвестицияға сұраныс артып отыр.

№7. Ислам банкингті өзге дін өкілдері қолдана ала ма?

Ислам банкингі тек мұсылмандарға ғана емес, кез келген адамға ашық. Бұл жүйе атауынан "ислам" сөзін иеленгенімен, оның негізгі қағидалары – әділдік, ашықтық, тәуекелді бөлісу және нақты активке сүйену – бәріне ортақ экономикалық құндылықтар. Мысалы, Малайзия, Біріккен Араб Әмірліктері мен Бахрейн сияқты елдерде ислам банктерінің клиенттерінің шамамен 30-40%-ы – мұсылман емес адамдар. Олар бұл жүйені этикалық және тұрақты қаржы моделі ретінде таңдайды.

Басқа дінді ұстанушылар ислам банкингті таңдаудың бірнеше себебі бар:

• Пайызсыз жүйе – несие мен депозитте нақты шарттар көрініп тұрады, жасырын үстемақы жоқ.
• Әділетті серіктестік – банк пен клиент табыс пен тәуекелді бірге бөліседі.
• Этикалық инвестициялар – банк әлеуметтік жауапкершілігі жоғары жобаларды ғана қаржыландырады (мысалы, денсаулық, білім, ауыл шаруашылығы, "жасыл" энергетика).
• Қаржылық тұрақтылық – ислам банктері нақты активке сүйенетіндіктен, алыпсатарлық (спекуляция) тәуекелі төмен.

Сондықтан ислам банкингі – діннен гөрі қаржылық философия, яғни адал және әділ айналымға негізделген жүйе. Оған кез келген адам – мұсылман болсын, болмасын – қатыса алады.

№8. Қай елдерде ислам банкинг жақсы дамыған?

Бүгінде ислам банкингі тек Таяу Шығыс елдерінде ғана емес, бүкіл әлемде қарқынды дамып келеді. Бұл жүйе Құран қағидаларына негізделсе де, оның басты құндылықтары – әділдік, ашықтық және әлеуметтік жауапкершілік – кез келген экономикаға ортақ қағидаттар саналады.

Ислам банкингінің ең дамыған орталығы – Таяу Шығыс пен Парсы шығанағы елдері. Сауд Арабиясы, Бахрейн, Біріккен Араб Әмірліктері, Катар мен Кувейт ислам қаржысының халықаралық хабына айналды. Мәселен, Сауд Арабиясының банк жүйесіндегі активтердің басым бөлігі ислам қағидаларына сай басқарылады. Бахрейнде жүзден астам ислам банкі мен шариғат кеңестері жұмыс істейді, ал Біріккен Араб Әмірліктерінде ислам банктерінің нарықтағы үлесі шамамен 25 пайызға жеткен. Бұл елдерде ислам банкингі тек жеке сектор емес, мемлекеттің қаржы саясатының бір бөлігі болып отыр.

Азия өңірінде де ислам банкингі өте белсенді дамып келеді. Малайзия – ислам қаржысының жаһандық көшбасшысы саналады. Елде ислам банктері жалпы банк активтерінің 40 пайызын құрайды, үкімет арнайы салықтық жеңілдіктер мен құқықтық база қалыптастырған. Индонезия мен Пәкістан да соңғы жылдары осы бағытта айтарлықтай ілгеріледі. Индонезия халқының басым бөлігі мұсылман болғандықтан, ислам банкингі мемлекеттік деңгейде стратегиялық сала ретінде қарастырылады, ал Пәкістанда 2025 жылға қарай банк активтерінің жартысына жуығы ислам жүйесіне көшірілуі жоспарланған.

Африкада да ислам қаржысы қарқынды дамуда. Судан мен Джибутиде ұлттық банк жүйесі толықтай шариғат нормаларына негізделген. Нигерия, Кения және Оңтүстік Африкада ислам банкингі әлеуметтік кәсіпкерлік пен шағын бизнесті қолдаудың тиімді құралы ретінде енгізіліп жатыр.

Көпшілік күтпегендей, ислам банкингі Батыс елдерінде де сұранысқа ие. Ұлыбритания 2004 жылы Еуропадағы алғашқы ислам банкін ашып, халал ипотека мен ислам облигацияларының (сукук) нарығын қалыптастырды. Бүгінде Германия, Люксембург, Швейцария және Франция да ислам қаржысына заңдық негіз жасап, оны тұрақты даму мен этикалық инвестицияның бір бөлігі ретінде дамытып отыр.

Орталық Азияда бұл бағыттағы ең белсенді ел – Қазақстан. 2009 жылы "Ислам банктері туралы" заң қабылданып, 2010 жылдан бастап Al Hilal Islamic Bank жұмыс істей бастады. Астана халықаралық қаржы орталығы (AIFC) аясында ислам қаржысының арнайы юрисдикциясы құрылып, шариғат кеңесі жұмыс істейді. Қазақстанның тәжірибесі қазір көрші Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан үшін үлгі болып отыр.

Қазіргі таңда әлем бойынша ислам қаржы активтерінің жалпы көлемі шамамен 4,5 триллион АҚШ долларына жетті, ал ислам банктерінің саны 500-ден асты. Сектордың жылдық өсім қарқыны 10–12 пайыз аралығында. Бұл көрсеткіштер ислам банкингінің тек діни емес, сонымен қатар тұрақты, әділетті және нақты активке сүйенген балама экономикалық жүйе екенін дәлелдейді.